Wizerunek jako dobro osobiste – ochrona prawna, zgoda na rozpowszechnianie, roszczenia osoby uprawnionej

Czym jest wizerunek?

Wizerunek nie ma swojej legalnej definicji w polskim prawie. Najkrócej rzecz ujmując jest to zespół cech człowieka, który podlega percepcji poprzez zmysł wzroku. Ów zespół jest na tyle charakterystyczny, że pozwala zidentyfikować każdą osobę fizyczną. Jednocześnie wskazać należy, że wizerunek nie jest powiązany jedynie z wyglądem zewnętrznym, ale również całościowym sposobem postrzegania danej osoby.

Ochrona prawna wizerunku

Wizerunek osoby jest niematerialnym dobrem osobistym wymienionym wprost w Kodeksie cywilnym. Stanowi on, obok imienia i nazwiska, jeden z atrybutów tożsamości osoby fizycznej. Kodeksu cywilny precyzuje także środki ochrony dóbr osobistych w postaci żądania zaniechania naruszenia, usunięcia skutków naruszenia, żądania zapłaty zadośćuczynienia pieniężnego lub żądania zapłaty na wskazany cel społeczny. Ochrona wizerunku została również uregulowana w art. 81 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, który dotyczy najczęstszego przejawu naruszenia wizerunku w postaci jego rozpowszechniania. Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Krakowie w swoim wyroku z dnia 19 grudnia 2001 r. (I ACa 957/01): Dobrem chronionym jest autonomia każdej osoby w zakresie swobodnego rozstrzygania, czy i w jakich okolicznościach jej wizerunek może być rozpowszechniony. W konsekwencji dla oceny naruszenia tego dobra nie jest doniosłe ustalenie, jakie inne interesy niż tylko ochrona własnej autonomii uzasadniają odmowę osoby portretowanej udzielenia zezwolenia na rozpowszechnianie jej wizerunku.

Zezwolenie osoby uprawnionej

Zezwolenie jest swoistym oświadczeniem woli. Poprzez jego formalne złożenie, osoba uprawniona zgadza się na wykorzystanie jej wizerunku. Wyrażenie takiej zgody może być również elementem umowy. Co istotne, zgoda nie może być domniemana. Ponadto, zgoda na rozpowszechnianie wizerunku musi zostać w odpowiedni sposób skonkretyzowana, aby określić zakres upoważnienia przyznanego podmiotowi eksploatującemu wizerunek.

Dorozumiana forma wyrażenia zgody

Wyjątkiem od zasady jest zgoda na rozpowszechnianie wizerunku przez przyjęcie zapłaty za pozowanie. Ten przypadek dotyczy głównie umów zawieranych z modelkami i modelami pozującymi do zdjęć. Jest to o tyle uzasadnione, że wypłacając danej osobie (modelowi) honorarium, fotograf (czy inny artysta) czyni to w zamian za możliwość wykorzystania i rozpowszechniania wizerunku. Artysta płaci modelowi za możliwość eksploatacji wizerunku utrwalonego w konkretny sposób.

Rozpowszechnianie wizerunku bez zgody

Rozpowszechnianie wizerunku bez zgody osoby uprawnionej jest swoistym naruszeniem praw tej osoby. Jednakże jest kilka przypadków, mających swoje uzasadnienie we względach społecznych, kiedy powyższa zgoda nie jest wymagana. Mowa o sytuacjach, kiedy osoba przedstawiona nie ma żadnego interesu prawnego w tym, aby sprzeciwić się upowszechnianiu swojego wizerunku. Przedmiotowe sytuacje to rozpowszechnianie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych (w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych) oraz osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Katalog roszczeń przysługujących osobie uprawnionej

Rozpowszechnienie wizerunku osoby bez jej zgody stanowi nie tylko naruszenie dóbr osobistych, ale również autorskiego prawa majątkowego tejże osoby. W takim przypadku, osoba jest uprawniona do żądania od osoby, która naruszyła te prawa do:

1. zaniechania naruszenia,
2. usunięcia skutków naruszenia,
3. naprawienia wyrządzonej szkody (na zasadach ogólnych albo poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione - trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu),
4. wydania uzyskanych korzyści.

Roszczenia o ochronę autorskich praw majątkowych przedawniają się według zasad ogólnych – termin przedawnienia wynosi 3 lata, który liczy się od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł dowiedzieć się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.

Roszczenie o zaniechanie naruszenia jest podstawowym środkiem ochrony cywilnoprawnej ochrony autorskich praw majątkowych, którego treścią jest żądanie powstrzymania się od wykonywania czynności wkraczających w autorskie prawa majątkowe. Uprawniony, którego dobra osobiste, i jednocześnie autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, ma możliwość żądania nie tylko zaprzestania działań naruszających, ale także dokonania czynności, które usunęłyby powstałe w następstwie tego naruszenia stan sprzeczny z prawem. Służy temu właśnie roszczenie o usunięcie skutków naruszenia.

Odpowiedzialność osoby naruszającej autorskie prawa majątkowe ma charakter obiektywny i może być dochodzona w każdym przypadku bezprawnego wkroczenia w jej sferę. Dla powstania tejże odpowiedzialności nie mają znaczenia ani dobra wiara, ani dochowanie przez tę osobę najwyższej staranności przy sprawdzaniu, czy jego działanie nie wkracza w cudze uprawnienia.

Naprawienie szkody majątkowej oraz zadośćuczynienie

W przypadku, gdy wskutek naruszenia autorskich praw majątkowych do swojego wizerunku, osobie uprawnionej zostanie wyrządzona szkoda, może ona domagać się jej naprawienia na zasadach ogólnych. Odesłanie do tzw. „zasad ogólnych” oznacza, że zastosowanie znajdą ogólne zasady odpowiedzialności odszkodowawczej za czyny niedozwolone. Chodzi o odpowiedzialność opartą na zasadzie winy, bez znaczenia czy wina jest umyślna lub nieumyślna. Ustalając wysokość odszkodowania należy uwzględnić nie tylko szkodę rzeczywistą, ale również potencjalnie utracone korzyści spowodowane naruszeniem autorskich praw majątkowych. Jednakże to zadaniem uprawnionego jest wykazanie w wysokim stopniem prawdopodobieństwa rozmiarów korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby nie doszło do naruszenia jego autorskich praw majątkowych.

Publikacja wizerunku bez zgody jest nie tylko naruszeniem autorskich praw majątkowych, ale również naruszeniem dóbr osobistych tejże osoby. Tym samym, za naruszenie dóbr osobistych, osoba uprawniona może domagać się zadośćuczynienia za ich naruszenie.

Warto zawrzeć umowę

Zgoda na rozpowszechnianie wizerunku może stanowić postanowienie w umowie zawartej np. z fotografem lub kamerzystą. Rozpowszechnianie wizerunku pomimo braku wyraźnej zgody (zawierającej wyszczególnienie pól eksploatacji, na których utrwalony wizerunek będzie rozpowszechniany) stanowi naruszenie dóbr osobistych oraz autorskiego prawa majątkowego osoby, której wizerunek dotyczy. W takim przypadku warto zadbać o odpowiednio precyzyjne postanowienia w zakresie celu, w jakim wizerunek może być rozpowszechniany, czasu jego rozpowszechniania oraz pól eksploatacji, na jakich przedmiotowy wizerunek może być rozpowszechniany. Przygotowując taką umowę dobrym rozwiązaniem jest skorzystanie z porady prawnika, który pomoże skonstruować umowę zezwalającą w odpowiedni i pożądany sposób na wykorzystanie wizerunku.

Bartłomiej Niezabitowski, Radca Prawny