Konstytucja Wolnego Miasta Gdańska z 1920 roku

Część pierwsza, podstawowa struktura państwa

Rozdział I Wstęp

Art. 1

Miasto Gdańsk i z nim powiązane terytorium tworzą pod nazwą "Wolne Miasto Gdańsk" państwo wolnościowe.

Art. 2

Godłem państwa są dwa srebrne krzyże, jeden nad drugim na czerwonym tle, nad nimi złota korona.

Flaga państwa oraz flaga handlowa mają kolor czerwony i w jednej trzeciej części od drzewca, dwa białe krzyże, jeden nad drugim oraz żółtą koronę nad nimi.

Art. 3

Władzę państwową sprawuje naród.

Art. 4

Językiem urzędowym jest język niemiecki.

Polsko języcznej ludności zapewnia się prawodawstwem i administracją wolny narodowy rozwój, szczególnie przez używanie języka ojczystego w szkolnictwie, jak i w wewnętrznej administracji oraz wymiarze sprawiedliwości. Szczegóły reguluje ustawa.

Art. 5

Bez poprzedzającej zgody Ligi Narodów, w żadnym wypadku Wolne Miasto nie może:

1. Służyć jako baza militarna i morska,

2. Wznosić fortyfikacji,

3. Udzielać zgody na produkcję amunicji lub sprzętu wojennego na swoim terytorium.

Rozdział II Volkstag

Art. 6

Volkstag składa się ze stu dwudziestu posłów.

Art. 7

Posłami są przedstawiciele całego narodu i odpowiadają tylko przed własnym sumieniem, nie wiążą ich żadne zlecenia.

Art. 8

Posłowie wybierani są według podstawowej zasady proporcji w powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych wyborach, przez męskich i żeńskich obywateli, po ukończeniu 20 roku życia. Wybrany do Volkstagu może być każdy, mający prawa wyborcze i ukończone 25 lat.

Wykluczona z prawa wybierania jest:

a) osoba ubezwłasnowolniona, czasowo znajdująca się pod nadzorem opiekuńczym lub przebywająca w zakładzie wychowawczym;

b) osoba, która na podstawie prawomocnego wyroku utraciła prawa obywatelskie.

Art. 9

Volkstag wybierany jest na czteroletnią kadencję. Wybory odbywają się w jedną z niedziel listopada. Kadencja biegnie od 1-go stycznia roku następnego po wyborach. Szczegóły reguluje prawo wyborcze.

Art. 10

Protesty przeciwko ważności wyborów posłów rozstrzyga Sąd Najwyższy Wolnego Miasta Gdańska, w jawnej ustnej rozprawie. Każdemu uprawnionemu do głosowania przysługuje prawo wniesienia sprzeciwu. Sprzeciw winien być złożony w terminie do czterech tygodni po urzędowym ogłoszeniu wyników głosowania w Sądzie Najwyższym Wolnego Miasta Gdańska oraz być uzasadniony. Volkstagowi należy przedłożyć zamknięte akta wyboru posłów. W wypadku wystąpienia wątpliwości czy zachowany został prawny warunek członkostwa, na żądanie Volkstagu sprawę rozstrzyga Sąd Najwyższy Wolnego Miasta Gdańska.

Art. 11

Volkstag wybiera swojego prezydenta, jego zastępców i protokolantów oraz wydaje swój statut.

Art. 12

Volkstag zbiera się na wezwanie swojego prezydenta. Volkstag musi się zebrać na żądanie Senatu lub uzasadnionego wniosku co najmniej jednej szóstej członków. Najpóźniej do 15 stycznia Volkstag zbierze się po raz pierwszy na żądanie Senatu.

Art. 13

Prezydent zapewnia porządek wewnętrzny i sprawuje władzę policyjną w gmachu Volkstagu. Podlega mu administracja Volkstagu, zarządza wpływami i wydatkami w ramach budżetu oraz reprezentuje Wolne Miasto.

Art. 14

Volkstag obraduje jawnie. Na wniosek Senatu lub co najmniej jednej szóstej członków z dwóch trzecich większości głosów, jawność może być wyłączona.

Art. 15

Wiarygodne sprawozdanie o jawnych posiedzeniach zwolnione jest od odpowiedzialności.

Art. 16

Volkstag ma zdolność podejmowania uchwał, jeżeli co najmniej połowa wybranych posłów jest obecna na posiedzeniu.

Art. 17

Dla podjęcia uchwały, jeżeli ustawa nie przewiduje inaczej, wymagana jest zwyczajna większość głosów.

Art. 18

Na posiedzenie Volkstagu należy zaprosić Senat. Członkowie oraz delegowani Senatu muszą być na posiedzeniu wysłuchani. Podlegaja prawu porządkowemu przewodniczącego. Volkstag i jego komisje mogą żądać obecności każdego członka Senatu.

Art. 19

Volkstag ma prawo domagać się od Senatu informacji o sprawach państwowych, wykonania zawartych postanowień i wydatkowania dochodów budżetowych. Żądanie wyjaśnienia należy wyprzedzić złożeniem pisemnej informacji w Senacie. Volkstag ma prawo i na wniosek jednej piątej swoich członków ma obowiązek powołać komisję kontroli w wypadku, jeżeli podważona została zgodność z prawem albo rzetelność postępowania państwowego lub administracyjnego. Komisja kontroli nie ma prawa ingerowania w toczącej się sprawie sądowej lub dyscyplinarnej. Komisje wnoszą dowody, uznane przez wnioskującego za wymagane, na jawnym posiedzeniu. Komisja kontroli może na wniosek dwóch trzecich wykluczyć jawność postępowania. Przepisy porządkowe regulują postępowanie komisji i decydują o ilości jego członków. Sądy i urzędy administracyjne są zobowiązane do służenia komisji w zdobywaniu dowodów. Na żądanie urzędy zobowiązane są do przedłożenia wymaganych akt. Do komisji i przez nią wezwanych urzędów, odnoszą się przepisy kodeksu postępowania karnego; nie dotyczy to jednak tajemnicy służbowej, listów i poczty oraz telegrafu i telegrafu zagranicznego.

Art. 20

Nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za swoją działalność wchodzącą w zakres sprawowania zawodu posła, nie może być sądownie lub na drodze urzędowej ścigany.

Art. 21

Poseł nie może być bez zgody Volkstagu za czyn obłożony karą, przesłuchiwany lub aresztowany, chyba że został aresztowany najpóźniej w ciągu następnego dnia. Posłowi przysługuje taki samo prawo w każdej innej sprawie ograniczającej jego osobistą wolność, na skutek czego wykonanie zawodu posła uległo by uszczerbkowi. Każde postępowanie karne lub dyscyplinarne przeciwko posłowi, każdy areszt lub inne ograniczenie osobistej wolności zostaje na żądanie Volkstagu, na czas trwania kadencji posła uchylone.

Art. 22

Posłom przysługuje prawo zachowania tajemnicy o powierzonych im jako posłom, faktach lub o faktach przekazanych w ramach wykonywanego zawodu jako posła innym osobom, jak i o samych faktach. W sprawach konfiskaty pism mają uprawnienia równe osobom z prawem do odmowy zeznań. Przeszukanie lub przeprowadzenie konfiskaty może się odbyć za przyzwoleniem przewodniczącego Volkstagu, w jego pomieszczeniu.

Art. 23

Posłowie otrzymują odszkodowanie stosowne do szczególnego prawa.

Art. 24

Urzędnikom, pracownikom umysłowym i robotnikom dla wykonywania swojego urzędu jako członka Volkstagu, przedstawicielstwa okręgu administracyjnego, gminy, urzędu lub komisji, nie przysługuje urlop. Nominowanemu na kandydata do wyborów należy udzielić, od terminu wyznaczonego na wybory, wymaganego urlopu na przygotowanie do wyborów.

Rozdział III Senat

Art. 25

Senat składa się z prezydenta jako przewodniczącego, zastępcy prezydenta i dwudziestu senatorów. Prezydenta i siedmiu senatorów głównego urzędu wybiera na czteroletnia kadencję Volkstag. Wybory odbywają się najwcześniej sześć miesięcy przed i najpóźniej dwanaście miesięcy po rozpoczęciu kadencji Volkstagu. Wybrani rozpoczynają sprawowanie mandatu po roku od rozpoczęcia kadencji Volkstagu. W wypadku przedwczesnego wyłączenia jednego wybranego, skutkiem śmierci lub innych powodów, następuje ewentualny wybór zastępcy na czas kadencji ustępujących. Kadencja wybieranych przez pierwszy Volkstag kończy się w rok od początku kadencji drugiego Volkstagu. Zastępcę prezydenta oraz trzynastu senatorów urzędu pobocznego, wybiera na czas nieokreślony Volkstag. Wybory są tajne i odbywają się poprzez oddanie kartki do głosowania. O wyborze decyduje większość oddanych głosów. W wypadku braku bezwzględnej większości głosów w pierwszym głosowaniu, następują powtórne wybory pomiędzy dwoma kandydatami o największej liczbie głosów. W przypadku równej ilości głosów dwóch kandydatów, rozstrzyga losowanie dokonane przez prezydenta Senatu.

Art. 26

Wybranym do Senatu może być obywatel, który ukończył dwudziesty piąty rok życia. Powtórny wybór jest dopuszczalny. Nie może być wybrana:

a) osoba ubezwłasnowolniona lub posiadająca ograniczoną zdolność do czynów prawnych lub znajdująca się czasowo pod kuratelą,;

b) osoba, która na skutek prawomocnego wyroku utraciła prawa obywatelskie;

c) osoba znajdująca się w postępowaniu upadłościowym.

Art. 27

Nie ma obowiązku przyjęcia wyboru na członka Senatu. Członkowie mogą w każdym czasie wystąpić ze składu Senatu.

Art. 28

Na najbliższym po wyborach posiedzeniu Senatu, lub zgodnie z art. 25, ustęp II, zdanie 3, powołany do Senatu zostaje w obecności Senatu wprowadzony do urzędu przez prezydenta Senatu lub jego zastępcę. Nowy członek Senatu ślubuje z podniesieniem ręki: "przyjęte przeze mnie obowiązki jako członka Senatu będę wiernie wykonywał, mój urząd sumiennie sprawował, strzegł konstytucji i prawa, zachowywał tajemnicę służbową zgodnie z wymogami, czynił według swoich sił wszystko dla pomyślności Wolnego Miasta Gdańska." Ślubowanie może być złożone z religijną formą zaręczenia.

Art. 29

Członkowie Senatu z urzędów pobocznych w swoich czynnościach winni posiadać zaufanie Volkstagu, przed którym odpowiadają za swoją działalność urzędową.

Art. 30

Każdy członek Senatu zostaje wykluczony, w wypadku wystąpienia nieprawidłowości wyborczej, zgodnie z art. 26.

Art. 31

W razie ustąpienia całego składu, Senat ma obowiązek kontynuowania działalności do czasu wyboru nowego Senatu.

Art. 32

Członek Senatu może być, na wniosek Volkstagu, oskarżony z powodu zawinionego naruszenia konstytucji lub prawa. Wniosek na wniesienie skargi musi być podpisany, przez co najmniej jedną czwartą członków Volkstagu. Rozstrzygnięcia dokonuje Sąd Najwyższy Wolnego Miasta Gdańska. Szczegóły reguluje ustawa specjalna.

Art. 33

Członkowie Senatu urzędu głównego pobierają wynagrodzenie ustalone prawnie. Kwestię ich emerytur i zaopatrzenia rodzin po zmarłych reguluje prawo odmienne. Członkowie Senatu w urzędzie pobocznym otrzymują zwrot poniesionych kosztów, ustalony odrębnym przepisem.

Art. 34

Członkowie Senatu w urzędzie głównym bez zezwolenia Senatu, nie mogą łączyć funkcji senatora z inną funkcją lub być zatrudnieni w administracji lub w urzędzie publicznym bez zgody Senatu.

Art. 35

Senat reguluje działalność swoich organów oraz dokonuje podziału obowiązków pomiędzy swoich członków.

Art. 36

Prezydent Senatu prowadzi i nadzoruje cały bieg spraw administracji. We wszystkich przypadkach uprzednio podjętych uchwał Senatu, powodujących niekorzystne opóźnienia, prezydent powinien w uzgodnieniu z zastępcą lub w przypadku jego nieobecności, najstarszym z urzędu senatorem, wstępnie załatwić sprawę a następnie na najbliższym posiedzeniu Senatu przedstawić sprawę do załatwienia lub do wniesienia poprawek.

Art. 37

Posiedzenia Senatu są tajne. Senat ma zdolność podejmowania uchwał w obecności, co najmniej połowy członków. Uchwały podejmowane są większością głosów. Przy równej liczbie głosów, rozstrzyga głos prezydenta. Członek Senatu nie może uczestniczyć w obradach i wyborach, jeżeli sprawa dotyczy jego osoby lub rodziny a na czas trwania obrad musi salę obrad opuścić.

Art. 38

Senat ustala politykę działania i ponosi odpowiedzialność przed Volkstagiem.

Art. 39

Senat stanowi naczelną władzę kraju, szczególnie należy do niego:

a) ogłaszanie w ciągu jednego miesiąca od opracowania ustawy konstytucyjnej i wydanie odnośnego rozporządzenia wprowadzającego;

b) prowadzenia administracji kraju w ramach konstytucji, prawa i budżetu państwa oraz sprawowanie nadzoru nad wszystkimi urzędami państwowymi;

c) sporządzanie planu budżetu;

d) zarządzanie majątkiem i dochodami państwa, dysponowanie wpływami i wydatkami oraz obrona praw państwa;

e) powoływanie urzędników, jeżeli konstytucja lub prawo nie stanowi inaczej;

f) dbanie, w ramach konstytucji i prawa, o bezpieczeństwo i dobro ogólne państwa oraz wszystkich jego obywateli oraz ustalanie właściwych w tym celu przepisów.

Art. 40

Senatowi przysługuje prawo wydawania aktu łaski.

Art. 41

Senat reprezentuje Wolne Miasto Gdańsk w granicach nie naruszających postanowień, które zgodnie z art. 104, ustęp 6 Traktatu Wersalskiego, zabezpieczają prowadzenie spraw zagranicznych Wolnego Miasta Gdańska przez polski rząd. Dokumenty podpisuje w imieniu Wolnego Miasta Gdańska prezydent lub jego zastępca, wspólnie z jednym dalszym członkiem Senatu.

Art. 42

Senat Wolnego Miasta Gdańska ma obowiązek udzielania na każde wezwanie Ligi Narodów, urzędowej informacji o publicznych sprawach Wolnego Miasta Gdańska.

Rozdział IV Prawodawstwo

Art. 43

Ustawa zostaje powołana zgodnym postanowieniem Volkstagu i Senatu. W wypadku odmowy przyjęcia przez Senat na przestrzeni dwóch tygodni, ustawy opracowanej przez Volkstag, ustawa wraca do Volkstagu. Jeżeli Volkstag podtrzyma swoje stanowisko, Senat winien w przeciągu jednego miesiąca uznać decyzję Volkstagu lub odwołać się do decyzji narodu (referendum ogólnokrajowe).

Art. 44

Jeżeli prawo nie stanowi inaczej, ustawy wchodzą w życie w ósmym dniu po opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Wolnego Miasta Gdańska.

Art. 45

Ustawa wymagana jest również dla:

a) ustalenia planu rocznego budżetu państwa;

b) zawierania umów pożyczek;

c) wprowadzanie monopoli i udzielania przywilejów;

d) dokonania zmian granic związków terytorialnych;

e) powszechnego uchylania kar;

f) zawierania umów z innymi państwami. Postanowienia te nie mogą jednak skutkować ograniczeniami postanowień, na podstawie których - zgodnie z art. 104, nr 6 Traktatu Pokojowego z Wersalu - prowadzenie polityki zagranicznej Wolnego Miasta Gdańska zabezpiecza polski rząd.

Art. 46

Prawo wnoszenia ustaw przysługuje Senatowi, wybranym członkom Volkstagu lub prawnie ustanowionym przedstawicielstwom zawodowym. Projekty ustaw dotyczące polityki gospodarczej lub socjalnej powinny być przedkładane do zaopiniowania przez przedstawicielstwa zawodowe.

Art. 47

Na żądanie jednej dziesiątej uprawnionych do głosowania, na podstawie przedłożonego projektu ustawy, może być powołane referendum ogólnokrajowe. Senat powinien przedłożyć Volkstagowi projekt ustawy wraz ze swoim stanowiskiem. Referendum ogólnokrajowe nie dochodzi do skutku, jeżeli projekt ustawy zostaje przez Volkstag przyjęty bez poprawek.

Art. 48

Referendum ogólnokrajowe zostaje zwołane przez Senat tylko w sprawach planu budżetu państwa, ustaw podatkowych lub dotyczących wynagrodzeń. Rozstrzyga większość oddanych głosów. Referendum ogólnokrajowe ma prawo uchylić postanowienia Volkstagu tylko w wypadku udziału w głosowaniu większości uprawnionych do głosowania. Zasady przeprowadzenia referendum określa ustawa.

Art. 49

Postanowienie Volkstagu dotyczące zmian w konstytucji może dojść do skutku tylko w wypadku, gdy zmianę ustanowiło co najmniej dwie trzecie wybranych posłów, po upływie dwóch a co najmniej jednego miesiąca pomiędzy czytaniami projektu przez dwie trzecie liczby posłów. Wynik referendum dotyczącego zmiany w konstytucji jest wiążący, jeżeli głosowała za nim większość uprawnionych do głosowania. Zmiany w konstytucji mogą nastąpić dopiero po przedstawieniu ich lidze narodów i jej oświadczeniu o braku sprzeciwu.

Rozdział V Administracja

Art. 50

Wpływy i wydatki państwa muszą być zaplanowane dla każdego roku z wyprzedzeniem i zestawione w preliminarzu budżetu państwa. Rok budżetowy biegnie od 1 kwietnia do 31 marca.

Art. 51

Jeżeli do końca roku obrachunkowego nie został zatwierdzony ustawą preliminarz budżetowy na następny rok, Senat jest zobowiązany do przedłożenia tymczasowego preliminarza. Tylko Senat jest uprawniony do podniesienia dotychczasowych podatków i innych nakładów, na okres sześciu miesięcy po upływie roku obrachunkowego, jak również do świadczenia wydatków koniecznych dla utrzymania instytucji państwowych lub niezbędnych do przeprowadzenia prawnie uzasadnionych roszczeń państwa oraz do kontynuowania prac budowlanych i pozostałych przedsięwzięć zatwierdzonych już w ubiegłorocznym preliminarzu budżetowym.

Art. 52

Pożyczki mogą być podejmowane wyłącznie w nadzwyczajnej potrzebie i z reguły tylko na wydatki tworzące dochód.

Art. 53

Postanowienia Volkstagu skutkujące przekroczeniem preliminarza budżetu państwa, muszą jednocześnie zawierać decyzję dotyczącą pokrycia przekroczenia wydatków.

Art. 54

Przekroczenie preliminarza budżetu o niezaplanowany wydatek wymaga uzyskania późniejszej zgody Volkstagu. Zgoda może zostać udzielona jedynie dla nieprzewidzianej i uzasadnionej potrzeby.

Art. 55

Rozrachunki dotyczące preliminarza budżetu państwa podlegają kontroli i ustaleniom przez niezależną instytucję obrachunkową. Ogólny rozrachunek budżetu państwa za każdy rok, łącznie z przeglądem długów państwa, zostaje przedłożony z uwagami instytucji obrachunkowej Volkstagowi w celu udzielenia absolutorium dla Senatu.

Art. 56

Uzyskanie zgody rady finansowej wymagane jest dla:

a) nowych podatków,

b) podjęcia pożyczek i przejęcia poręczenia,

c) wydatków czasowo bez pokrycia lub wymagających podjęcia pożyczki dla ich pokrycia. Jeżeli rada finansowa nie udzieli swojej zgody, ma obowiązek poinformowania o tym wprzeciągu dwóch tygodni Senatu i w przeciągu kolejnych dwóch tygodni złożenia pisemnego uzasadnienia. Następnie Volkstag winien ponownie podjąć uchwałę. Skład rady finansowej i jej sposób postępowania reguluje odrębna ustawa.

Art. 57

Kolej, poczta, telegraf i telefon Wolnego Miasta, bez szkody dla art. 104 traktatu pokojowego zawartego w dniu 28 czerwca 1919, leżą w gestii państwa.

Art. 58

Dla stałej administracji lub nadzoru poszczególnych działów gospodarki, zostają utworzone urzędy, w których mogą honorowo uczestniczyć obywatele państwa, uprawnieni do głosowania. Urzędy podlegają we wszystkich stosunkach Senatowi. Szczegóły reguluje ustawa.

Art. 59

Dla wykonania zadań tymczasowych mogą być utworzone komisje.

Art. 60

Powołanie przez Wolne Miasto komisji międzynarodowej, na podstawie porozumienia międzynarodowego, dla zarządzania zakładem lub urządzeniami i dla wykonania stałych lub tymczasowych zadań, wykonane może być przez Volkstag w drodze wyboru proponowanych przedstawicieli. Volkstag może przekazać wyłonienie przedstawicieli, jednej z jego komisji lub Senatowi.

Rozdział VI Wymiar sprawiedliwości

Art. 61

Sędziowie są niezawiśli i podlegają tylko ustawom.

Art. 62

Sądy wyjątkowe są niedopuszczalne. Nie wolno nikogo pozbawić opieki prawnej.

Art. 63

Statut i właściwość sądów ustalane są ustawami.

Art. 64

Sędziowie powszechnego wymiaru sprawiedliwości wybierani są dożywotnio przez komisję specjalną, składającą się z prezydenta i jednego członka Senatu, trzech prezydentów Volkstagu, prezesa sądu i trzech sędziów, dwóch adwokatów wybranych przez ogół adwokatów Wolnego Miasta Gdańska. Dalsza regulacja, szczególnie dotycząca zastępstwa członków komisji, ordynacji wyborczej i głosowania następuje poprzez ustawę.

Art. 65

Zawieszenie sędziego w urzędowaniu wbrew jego woli, na okres stały lub przejściowy, przeniesienie go w inne miejsce lub w stan spoczynku, może nastąpić jedynie na mocy orzeczenia sądu, w przypadkach określonych w ustawie. Ustawa określa granicę wieku, po osiągnięciu której sędziowie przechodzą w stan spoczynku. Przejściowe zawieszenie w czynnościach urzędowych nie zostaje przez to naruszone. W razie zmiany ustroju sądów lub zmiany granic okręgów sądowych, mogą nastąpić nie dobrowolne przeniesienia do innych sądów lub zmiany odległości od urzędu, ale jedynie z zachowaniem pełnych uposażeń urzędniczych, w oparciu o komisję wymienioną w art. 64. Powyższe postanowienia nie obejmują sędziów handlowych, ławników i przysięgłych.

Art. 66

Podstawę wybieralności sędziów i ich stosunki urzędowe ustala szczególna ustawa, która może być zmieniona jedynie w formie art. 49.

Rozdział VII Związki gmin, samorządy terytorialne

Art. 67

Teren państwa podzielony jest na powiaty miejskie i wiejskie.

Art. 68

Powiaty wiejskie, miasta i gminy mają, stosownie do szczególnych ustaw, prawa samorządowe pod nadzorem Senatu. Mogą na nie być przeniesione sprawy administracji państwowej.

Art. 69

Miasto Gdańsk jest samodzielną gminą państwa z własnym kapitałem. Sprawy gminy miasta gdańska są równoznaczne ze sprawami państwa i prowadzone są przez Senat i Volkstag. Dla powzięcia uchwały dotyczącej spraw gminy miasta gdańska, Volkstag wybiera ze swego grona oraz z grona innych obywateli miasta gdańska, radę miejską.

Art. 70

Podstawowe zasady wyborów do Volkstagu obowiązują też dla wyborów miejskich, okręgowych i gminnych. Uprawnienie uwarunkowane jest półrocznym okresem zamieszkania.

Art. 71

Zasadnicze prawa i obowiązki stanowią wytyczne i granice dla prawodawstwa, wymiaru sprawiedliwości oraz administracji państwa.

Część druga. Zasadnicze prawa i obowiązki

Rozdział I Obywatele

Art. 72

Nabycie lub utrata obywatelstwa następuje według postanowień ustawy.

Zasady projektu ustawy niniejszego artykułu zostaną przedłożone do kontroli lidze narodów, najpóźniej do dnia 23 maja 1921r.

Art. 73

Wszyscy obywatele Wolnego Miasta są równi wobec prawa. Ustawy wyjątkowe nie są dopuszczalne. Mężczyźni i kobiety maja równe prawa obywatelskie i obowiązki. Społeczno-prawne przywileje lub niekorzyści wynikające z pochodzenia, stanu lub religii nie występują. Tytuły - za wyjątkiem stopni akademickich - mogą być przyznane jedynie, jeżeli określają urząd lub zawód. Wolne Miasto nie ma prawa przyznawania orderów lub nadawania odznaczeń honorowych. Żadnemu gdańskiemu obywatelowi nie wolno przyjmować tytułu lub orderu. Przydomki arystokratyczne mogą stanowić tylko część nazwiska i już nie mogą być przyznawane.

Art. 74

Każdy ma zapewnioną wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności osobistej może nastąpić jedynie na zasadach i w trybie określonym w ustawie. Każdy pozbawiony wolności powinien być w następnym dniu powiadomiony przez odpowiedni urząd, z jakiej przyczyny nakazane zostało pozbawienie wolności, niezwłocznie należy umożliwić mu złożenie sprzeciwu, co do pozbawienia wolności.

Art. 76

Każdy obywatel ma prawo emigracji do innego państwa. Emigracja może być ograniczona ustawą. Podczas pobytu za granicą wszystkim obywatelom przysługuje prawo do opieki państwa, wewnątrz i na zewnątrz państwa. Żaden obywatel nie może być wydany obcemu rządowi dla dochodzenia i wymiaru kary.

Art. 77

Państwowe instytucje, utworzone ze środków ogólnospołecznych, służące wewnętrznej kolonizacji, nie mogą być użyte przeciwko określonej narodowości.

Art. 78

Tajemnica poczty, telegrafu i telefonu jest nienaruszalna. Wyjątki ustalić może tylko ustawa.

Art. 79

Każdemu zapewnia się, w ramach granic prawnych, wolność wypowiedzi ustnej, pisemnej lub innej. Prawo to nie może być naruszone przez układy pracownicze lub zatrudnienia. Nikt nie może być poszkodowany za stosowanie tego prawa.

Art. 80

Małżeństwo jako podstawa życia rodzinnego objęte jest szczególną ochroną państwa. Oparte jest ono na równouprawnieniu płci.

Art. 81

Naczelnym obowiązkiem i naturalnym prawem rodziców jest wychowanie potomstwa, pod kontrolą wspólnoty państwowej, na sprawnych fizycznie, psychicznie i społecznie ludzi.

Art. 82

Nieślubnym dzieciom zapewnia się ustawą te same warunki zdrowego rozwoju fizycznego i psychicznego jak dzieciom ślubnym.

Art. 83

Młodzież należy strzec przed wyzyskiem i zaniedbaniem moralnym, fizycznym i psychicznym. Zastosowanie przymusowej opieki społecznej może być nałożone jedynie poprzez ustawę.

Art. 84

Każdemu obywatelowi przysługuje, bez specjalnej zgody, prawo do pokojowego, niezbrojnego gromadzenia się. Zgromadzenia pod gołym niebem muszą być zgłaszane i mogą być zakazane, w wypadku zaistnienia bezpośredniego społecznego zagrożenia. Dla ochrony Volkstagu mogą być wydane ustawy specjalne. Procesje kościelne nie wymagają zgłoszenia.

Art. 85

Każdemu obywatelowi zapewnia się wolność zrzeszania się w celach nie kolidujących z prawem karnym, w związkach i stowarzyszeniach. Zapewnia się również wolność zrzeszania w związkach religijnych. Każdemu związkowi przysługuje prawo uzyskania zdolności prawnej według przepisów prawa obywatelskiego. Odmowa nie może być wydana ze względów politycznych, socjalnych lub religijnych.

Art. 86

Każdemu obywatelowi zapewnia się nienaruszalność mieszkania. Wyjątki dopuszczalne są tylko na podstawie ustawy.

Art. 87

Obowiązkiem każdego obywatela jest obrona konstytucji przed bezprawnymi atakami.

Art. 88

Wszyscy bez wyjątku obywatele uczestniczą, w miarę swoich dochodów, stosownie do ustawy, w obciążeniach publicznych.

Art. 89

Wszyscy obywatele są zobowiązani, stosownie do ustawy, świadczyć pracę na rzecz państwa i ogółu.

Art. 90

Wszyscy obywatele mają, stosownie do ustawy, obowiązek podejmowania pracy honorowej.

Rozdział II Urzędnicy

Art. 91

Do urzędów publicznych, stosownie do kwalifikacji, dopuszczeni są wszyscy obywatele państwa, obojga płci. Bezzwłocznie po nabraniu przez konstytucję mocy urzędowej, należy wydać specjalne ustawy regulujące prawa urzędników i ich wynagrodzenie. Przygotowanie odnośnych ustaw powierza się tymczasowym zastępcom urzędników.

Art. 92

Mianowanie urzędników jest dożywotnie, jeżeli konstytucja lub ustawa nie decyduje inaczej. Sprawy emerytalne i świadczenia pośmiertne regulowane są prawem. Nabyte prawa urzędników są nienaruszalne. W sprawach majątkowych przysługuje urzędnikom droga prawna. Urzędnicy mogą być czasowo lub na stałe zawieszeni w urzędowaniu, przeniesieni w stan spoczynku lub przeniesieni do innego urzędu z mniejszym uposażeniem, jedynie w formie i na mocy określonej ustawy. Przeciwko każdemu służbowemu orzeczeniu winy, przysługuje prawo złożenia zażalenia i możliwość uruchomienia postępowania odwoławczego. Wpisy do akt personalnych urzędników o negatywnych faktach, mogą być dokonane tylko po uprzednim wypowiedzeniu się obwinionego urzędnika. Urzędnikowi należy zapewnić dostęp do akt personalnych.

Art. 93

Urzędnicy służą ogółowi a nie jednej partii. Urzędnikowi przysługuje wolność przekonania politycznego i prawo dowolnego zrzeszania się. Prawa te są nienaruszalne.

Art. 94

Urzędnikom wyznacza się zastępców na podstawie odrębnych przepisów prawnych.

Art. 95

Nauczyciele i nauczycielki szkół publicznych są bezpośrednimi urzędnikami państwowymi, co nie ma wpływu na koszty utrzymania szkół.

Rozdział III Religia i związki religijne

Art. 96

Każdemu zapewnia się wolność religii i sumienia. Ochrona państwa gwarantuje nie zakłócanie praktyk religijnych. Korzystanie z praw obywatelskich i państwowych, jak i dopuszczanie do zajmowania publicznych urzędów jest niezależne od wyznania religijnego. Nikt nie może być zmuszany do ujawnienia swoich przekonań religijnych. Urzędy mają prawo pytać o przynależność do społeczności religijnej tylko w odniesieniu do praw i obowiązków, ewentualnie związanych z religią oraz dla celów statystycznych zarządzonych ustawą. Nikt nie może być zobowiązany do uczestniczenia w praktykach religijnych. W przypadkach, w których ustawa przewiduje złożenie przysięgi w formie religijnej, może być zastosowana prawnie skuteczna wersja z ominięciem formy religijnej i oświadczenie: "przysięgam". Ustalona prawem treść przysięgi pozostaje niezmieniona.

Art. 97

Społeczności religijne, stanowiące publiczno prawne stowarzyszenia mają prawo do pobierania podatków od swoich członków.

Art. 98

Własność i inne prawa wspólnot religijnych oraz związków religijnych, ośrodki kultu, nauczania, celów dobroczynnych oraz inny majątek, chronione są przez prawo.

Art. 99

W zależności od potrzeb osób wierzących, wolność religii obejmuje prawo do uczestniczenia w praktykach religijnych w takich miejscach jak szpitale, więzienia i inne zakłady.
Niedziele oraz święta uznane przez państwo pozostają dniami wolnymi od pracy, chronione są dla odnowy zdrowia.

Rozdział IV Oświata i szkolnictwo

Art. 101

Nauka i sztuka oraz nauczanie nie są ograniczane. Państwo zapewnia ochronę tych dziedzin i jest zobowiązane do popierania ich dalszego rozwoju.

Art. 102

Całokształt szkolnictwa reguluje ustawa, przygotowana przy udziale aktualnych przedstawicieli nauczycielstwa. Państwo nadzoruje całokształt szkolnictwa poprzez fachowy, specjalnie przeszkolony zespół urzędników.

Art. 103

Nauka jest obowiązkowa. Wykonanie obowiązku szkolnego obejmuje naukę w szkole podstawowej w ciągu ośmiu lat szkolnych, dalsze dokształcanie lub naukę w szkole zawodowej, przez młodzież męską i żeńską do 18 roku życia. Utrzymanie szkół publicznych jest obowiązkiem państwa. Państwo może wymagać współudziału gmin w finansowaniu szkół. Nauka i pomoce szkolne w szkole podstawowej i szkołach dokształceniowych są bezpłatne.

Art. 104

Publiczne szkolnictwo ma być zorganizowane w oparciu o ustrój wielowyznaniowy. Istniejące już inne szkoły pozostają zachowane. Uzasadnione życzenia uprawnionych wychowawców, dotyczące nowego wyposażenia takich szkół są pokrywane, jeżeli nie koliduje to z całokształtem szkolnictwa. Na podstawie wspólnej dla wszystkich szkoły podstawowej, rozbudowane jest szkolnictwo średnie i wyższe. Rozbudowa zależna jest od zróżnicowania zawodów. Dla przyjęcia dziecka do określonej szkoły, poza życzeniem uprawnionego wychowawcy i upodobaniami dziecka, nieważna jest pozycja gospodarcza i społeczna rodziców. Dla dzieci pilnych i znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej, szkolenie i materiały dydaktyczne są bezpłatne również w szkołach średnich i wyższych. Państwo ma zapewnić środki publiczne dla nauczania w szkołach wyższych i uniwersytetach, dzieciom pilnym i znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej.

Art. 105

Szkoły prywatne, zastępujące szkoły publiczne, wymagają zgody państwa i podlegają ustawie państwowej. Udzielenie zgody dla szkoły prywatnej może nastąpić tylko pod warunkiem równego jej poziomu ze szkołą publiczną, pod względem celowości, wyposażenia i stopnia wykształcenia wykładowców oraz jeżeli nie będzie miał miejsca podział uczniów według stanu posiadania rodziców. Zgoda na powstanie prywatnej szkoły nie może być udzielona, w wypadku braku dostatecznego zabezpieczenia gospodarczego i prawnego nauczycieli. Nie mogą być zakładane nowe prywatne przedszkola. Istniejące mają być zlikwidowane. Likwidacja istniejących szkół prywatnych i przedszkoli musi odbywać się z wyrównaniem strat. Szczegóły ustanawia ustawa.

Art. 106

Nauka religii jest powszechnym przedmiotem szkolnym. Wykładana jest według podstawowych zasad i w porozumieniu ze stowarzyszeniami religijnymi, bez naruszania prawa nadzoru przez państwo. Wykładanie religii i wykonywanie praktyk religijnych leży w woli nauczycieli, nie uczestniczenie w nauce religii, świętach i czynnościach religijnych leży w gestii wychowawcy odpowiadającego za wychowanie religijne dziecka.

Art. 107

Należy dbać o to, aby nauka religii w publicznych szkołach nie raniła uczuć dzieci o innych wyznaniach.

Art. 108

Wychowanie obywatelskie jest przedmiotem szkolnym. Każdy uczeń otrzymuje po zakończeniu obowiązku szkolnego kopię konstytucji.

Art. 109

Pomniki kultury, historii, natury i przyrody są pod nadzorem i opieką państwa. Obowiązkiem państwa jest przeciwdziałanie wywozowi dzieł sztuki za granicę.

Rozdział V Gospodarka

Art. 110

Własność jest chroniona. Wywłaszczenie możliwe jest jedynie w drodze ustawy, dla dobra ogółu i za wymiernym odszkodowaniem. Przeciwko wywłaszczeniu przysługuje prawo odwołania na drodze prawnej, w sprawie sądowej.

Art. 111

Ziemia wraz ze swoimi zasobami chroniona jest prawem przed każdym nadużyciem. Każdej rodzinie w Wolnym Mieście Gdańsku zapewnia się wolność wyboru miejsca osiedlenia lub wykonywania zawodu, zgodnie z jego przygotowaniem. Szczególną opieką objęte są rodziny wielodzietne, inwalidzi wojenni i pracy. Nie wypracowany wzrost wartości majątkowej, powstały bez wkładu pracy i kapitału na nieruchomości, ma służyć ogółowi.

Art. 112

Przepadek prywatnych przedsiębiorstw na rzecz własności ogólnej, może nastąpić jedynie na żądanie ogółu, w przypadkach określonych ustawą.

Art. 113

Każdy ma prawo dowolnego zrzeszania się w związkach zawodowych, różnych zawodów, dla zachowania i rozwoju warunków pracy i gospodarki. Wszystkie odmowy lub ograniczenia tej swobody są bezprawne.

Art. 114

Dla utrzymania zdrowia i zdolności produkcyjnych, ochrony macierzyństwa, osłony socjalnej przed skutkami starości, chorób, wypadków losowych, utratą pracy - państwo tworzy, przy znacznym udziale ubezpieczonych, rozległy zakres ubezpieczeń.

Art. 115

Robotnicy i pracownicy umysłowi powołują ze swojego grona, odrębnie dla robotników i pracowników umysłowych, rady pracownicze, których zadaniem jest współpraca ogółu zatrudnionych z przedsiębiorcami w sprawach regulacji płac i warunków pracy. Szczegóły określa ustawa. Obie rady i ich decyzje są wiążące. Dla robotników i pracowników umysłowych, w obronie ich socjalnych i gospodarczych interesów oraz dla wsparcia ogólnego rozwoju gospodarczego i wydajności, zostaje powołana izba pracy zgodnie z art. 46, ustęp 2. Przepisy końcowe i przejściowe.

Art. 116

Traci moc Konstytucja Rzeszy Niemieckiej z dnia 11 sierpnia 1919 roku. Wszystkie obowiązujące na terenie Wolnego Miasta Gdańska, w dniu wejścia w życie niniejszej konstytucji, ustawy i rozporządzenia zachowują moc obowiązującą, jeżeli nie zostały uchylone niniejszą konstytucją lub ustawą. Volkstag zobowiązany jest do natychmiastowego powołania po swoim posiedzeniu komisji, dla zbadania wszystkich rozporządzeń wydanych od dnia 10 stycznia 1920 roku.

Art. 117

W terminie najpóźniej trzech miesięcy po utworzeniu Wolnego Miasta Gdańska, zgromadzenie orzekające zatwierdzenie nowej konstytucji winno powołać pierwszy Volkstag, z kadencją do dnia 31 grudnia 1923 roku, względnie ustanowić termin rozwiązania i wyboru nowego zgromadzenia. W ostatecznym wypadku zatrzymuje do czasu zwołania pierwszego Volkstagu, charakter korporacji z prawem orzekania ustaw. Do czasu powołania Senatu funkcję rządu tymczasowego nadal sprawuje Rada Stanu, powołana w czasie tworzenia Wolnego Miasta Gdańska. Zebrania radnych miejskich i urząd miejski Wolnego Miasta pełnią obowiązki, do czasu przejęcia czynności przez miejskie ciało ustawodawcze i Senat.