Odpowiedzialność za długi spadkodawcy

I wszystko na pierwszy rzut oka wydaje się niezbyt skomplikowane, do czasu, gdy spadkobierca składający oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza dostaje od komornika zawiadomienie o wszczęciu egzekucji prowadzonej ze składników majątku spadkobiercy, które nie wchodziły w skład masy spadkowej.

Polecamy: Spadek 2016

Zgodnie z art. 779 kodeksu postępowania cywilnego do egzekucji ze spadku konieczny jest – aż do działu spadku – tytuł egzekucyjny przeciwko wszystkim spadkobiercom. Jeżeli tytuł był wydany przeciwko spadkodawcy, a postępowanie egzekucyjne nie zostało wszczęte, przejście obowiązków na spadkobierców następuje stosownie do art. 788 kodeksu postępowania cywilnego – a zatem wierzyciel musi uzyskać klauzulę wykonalności przeciwko spadkobiercom zmarłego dłużnika. Inaczej sytuacja wygląda, gdy śmierć dłużnika nastąpiła już w toku egzekucji, zatem - po jej wszczęciu. Wówczas ustawa nie wymaga nadania klauzuli wykonalności przeciwko spadkobiercy dłużnika. W takim wypadku, zgodnie z art. 819 § 1 kodeksu postępowania cywilnego, zawieszone postępowanie egzekucyjne organ egzekucyjny podejmuje z udziałem spadkobiercy dłużnika, tj. po udowodnieniu tego faktu prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku [zob. J. Gołaczyński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, 2012, LEX 8688].

Zobacz serwis: Spadki

Zgodnie z art. 1025 § 1 kodeksu cywilnego, sąd na wniosek osoby mającej w tym interes stwierdza nabycie spadku przez spadkobiercę. Notariusz na zasadach określonych w przepisach odrębnych sporządza akt poświadczenia dziedziczenia. Wierzyciela uznaje się za mającego interes w stwierdzeniu nabycia spadku [A. Kidyba (red.), Komentarz do art.1025 Kodeksu cywilnego, 2012, LEX 114635]. Natomiast według art. 1026 kodeksu cywilnego stwierdzenie nabycia spadku oraz poświadczenie dziedziczenia nie może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.

Z powyższego wynika, iż w przypadku śmierci dłużnika przed wszczęciem egzekucji, wierzyciel w celu skutecznego egzekwowania zobowiązania od jego spadkobierców musi uzyskać klauzulę wykonalności przeciwko nim. Natomiast w razie śmierci dłużnika po wszczęciu egzekucji, wystarczy uzyskanie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku przez spadkobierców.

Zobacz: Kto i kiedy może złożyć pozew o uznanie za niegodnego dziedziczenia?

Jakie są tego dalsze konsekwencje w stosunku do spadkobierców obejmujących spadek z dobrodziejstwem inwentarza?

Jak wyżej wskazano, w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, przy czym dłużnik może powoływać się na ograniczenie odpowiedzialności tylko wówczas, gdy ograniczenie to zostało zastrzeżone w tytule wykonawczym (art. 837 kodeksu postępowania cywilnego). Możliwość zastrzeżenia ograniczenia odpowiedzialności przewidują przepisy art. 319 kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którymi jeżeli pozwany ponosi odpowiedzialność z określonych przedmiotów majątkowych albo do wysokości ich wartości, sąd może, nie wymieniając tych przedmiotów ani ich wartości, uwzględnić powództwo zastrzegając pozwanemu prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności, a także art. 792 kodeksu postępowania cywilnego, wskazujący, iż w przypadku ponoszenia przez następcę odpowiedzialność tylko z określonych przedmiotów albo do wysokości ich wartości, należy w klauzuli wykonalności zastrzec mu prawo powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczoną odpowiedzialność, o ile prawo to nie jest zastrzeżone już w tytule egzekucyjnym. Nie ulega wątpliwości, iż kodeks postępowania cywilnego przewiduje możliwość złożenia zażalenia na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności jeżeli podmiot odpowiada za długi w ograniczonym zakresie, a nie zostało to zastrzeżone w klauzuli. Jednakże w sytuacji, gdy wierzyciel podejmie postępowanie egzekucyjne przeciwko spadkobiercom dłużnika na podstawie art. 819 § kodeksu postępowania cywilnego, a zatem postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku - klauzula wykonalności przeciwko spadkobiercy dłużnika nie zostanie w ogóle nadana. Dlatego też, mimo iż spadkobierca przyjmie spadek w ograniczonym zakresie odpowiedzialności za długi – klauzula wykonalności z zastrzeżeniem powyższego nie zostanie nadana, a w konsekwencji wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z całego majątku spadkobiercy dłużnika.

Zobacz: Czym jest umowa o dział spadku?

W jaki sposób zatem może się bronić spadkobierca dłużnika przed zajęciem całego majątku?

Jedyną drogą uzyskania prawnie przysługującej ochrony majątku powoda w postaci ograniczenia odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku jest powództwo przeciwegzekucyjne na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 kodeksu postępowania cywilnego. Jak bowiem wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 stycznia 2011 r. powództwo opozycyjne jest sposobem obrony merytorycznej przed prowadzoną egzekucją, pozwalającym na pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego, jeżeli prowadzenie egzekucji na podstawie tego tytułu narusza prawa podmiotowe dłużnika wynikające z prawa materialnego. W toku procesu wszczętego w oparciu o artykuły 840-843 kodeksu postępowania cywilnego nie jest dopuszczalne ponowne merytoryczne rozpoznanie sprawy zakończonej prawomocnym wyrokiem, a podstawa powództwa jest ograniczona do wymienionych w tych przepisach. Nie dochodzi, zatem do ponownego badania istoty stosunku cywilnoprawnego, który łączył strony i badania okoliczności wskazanych jako podstawa faktyczna powództwa oraz analizy przepisów prawa materialnego decydujących o sposobie rozstrzygnięcia sądu. W wypadku powództwa opozycyjnego opartego o art. 840 § 1 pkt 2 kodeksu postępowania cywilnego może być przedmiotem badania, czy po powstaniu tytułu egzekucyjnego, nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane, a gdy tytułem jest orzeczenie sądowe badanie może objąć również zdarzenie, które nastąpiło po zamknięciu rozprawy, oraz zarzut spełnienia świadczenia, jeżeli nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie. Tak więc zakresem orzekania nie jest objęte badanie stosunku cywilnego, który łączył strony i który był podstawą wydania tytułu egzekucyjnego. Przedmiotem badania jest zakres, w jakim jest dopuszczalne prowadzenie egzekucji na podstawie wydanego tytułu wykonawczego, bowiem jest on ograniczony prawem podmiotowym dłużnika wynikającym z prawa materialnego. Dopuszczalne granice tego ograniczenia wyznaczają podstawy powództwa opozycyjnego [zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2011 r., sygn. akt V CSK 199/10, LEX 786397]. Podsumowując, podstawą powództwa opozycyjnego z art. 840 § 1 pkt 2 kodeksu postępowania cywilnego mogą być jedynie takie zarzuty, których powołanie nie było możliwe w postępowaniu, w którym doszło do wydania tytułu egzekucyjnego [zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 27 września 2013 r., sygn. akt I ACa 473/13, LEX 1383499].

Zobacz: Ostatnia wola, ale czy rzeczywiście twoja?

Możliwość wytoczenia powództwa przeciwegzekucyjnego na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 kodeksu postępowania cywilnego w przypadku nieuzyskania zastrzeżenia w trybie art. 319 oraz 792 kodeksu postępowania cywilnego uznał także Sąd Apelacyjny w Rzeszowie w wyroku z dnia 6 grudnia 2012 r., zgodnie z którym „Jeżeli dłużnik nie uzyskał zastrzeżenia w trybie, bądź art. 319 k.p.c., bądź art. 792 k.p.c., to na drodze powództwa opozycyjnego nie może uzyskać zmiany brzmienia tytułu wykonawczego wydanego przeciwko dłużnikowi. Powyższy pogląd odnosi się jednak do sytuacji standardowych, typowych, orzecznictwo jak i doktryna dopuszcza jednak wyjątkowo, że spadkobierca dłużnika (a z taką sytuacją mamy do czynienia w niniejszej sprawie), po nadaniu przeciwko niemu klauzuli wykonalności, po złożeniu oświadczenia woli o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, może wytoczyć powództwo z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. (uchwała SN z 30 września 1985 r. III CZP 49/85 - OSNC z 1986 r., nr 7 - 8, poz. 109 i cytowane przez Sąd Okręgowy poglądy doktryny), czy też nawet wystąpić z powództwem o ustalenie, gdy Sąd orzekający w wyroku nie zamieścił wzmianki o ograniczeniu odpowiedzialności dłużnika za zobowiązanie mimo istnienia przesłanek do zamieszczenia takiej wzmianki (vide uzasadnienie wyroku z 9 września 1976 r. IV Pr 135/76 - OSNC 1977, Nr 4, poz. 80)." [zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 6 grudnia 2012 r., sygn. akt I ACa 337/12, LEX 1322045].

Na powyższą drogę ochrony majątku spadkobiercy dłużnika, w przypadku braku zastrzeżenia ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkodawcy, wskazuje także doktryna, według której brak jakiegokolwiek zastrzeżenia ograniczenia odpowiedzialności dłużnika w tytule wykonawczym (w tytule egzekucyjnym bądź w klauzuli wykonalności) powoduje, że mimo istnienia takiego ograniczenia dłużnik nie może się na nie powoływać, a zatem przede wszystkim nie może żądać umorzenia egzekucji w całości lub w części. Wówczas jedyną drogą jest wytoczenie powództwa przeciwegzekucyjnego z żądaniem ograniczenia wykonalności tytułu wykonawczego do majątku, z którego w danym wypadku dłużnik odpowiada [zob. H. Ciepła, Komentarz do art.837 Kodeksu postępowania cywilnego, 2013, LEX 171043].

Zobacz serwis: Zasady dziedziczenia

Stanowisko powyższe uznać należy za prawidłowe, jak bowiem w inny sposób dochodzić prawnie zagwarantowanej ochrony w przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza? Zgodnie z wyżej powołanym art. 840 § 1 pkt 2 kodeksu postępowania cywilnego dłużnik może w drodze powództwa żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenia, jeżeli po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane; gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może powództwo oprzeć także na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, a także zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zarzut ten nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie. Niewątpliwie bowiem po powstaniu tytułu wykonawczego, w przypadku zastosowania art. 819 kodeksu postępowania cywilnego, następuje zdarzenie - objęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, wskutek którego zobowiązanie nie może być w pełni egzekwowane, a to ze względu na fakt, iż objęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza powoduje ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkodawcy jedynie do wartości stanu czynnego spadku. Zatem w tym stanie rzeczy, parafrazując Sąd Najwyższy stwierdzić należy, że powództwo opozycyjne pozwala na pozbawienie, czy też ograniczenie wykonalności tytułu wykonawczego, gdy prowadzenie egzekucji na podstawie tego tytułu narusza prawa podmiotowe dłużnika wynikające z prawa materialnego – ograniczenie odpowiedzialności do wysokości stanu czynnego spadku.

Opracowano na podstawie:
ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2014 r. poz. 101),
ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z  2014 r. poz. 121).

Wpis nie stanowi porady ani opinii prawnej w rozumieniu przepisów prawa  oraz ma charakter wyłącznie  informacyjny. Stanowi  wyraz poglądów jego  autora na tematy prawnicze związane z treścią przepisów prawa, orzeczeń sądów, interpretacji organów państwowych i publikacji prasowych. Kancelaria Ostrowski i Wspólnicy Sp.K. i autor wpisu nie ponoszą odpowiedzialności za ewentualne skutki decyzji podejmowanych na jego podstawie.