Założenia projektu nowej „dużej” ustawy reprywatyzacyjnej

Zacznijmy od kwestii podstawowych - Przez reprywatyzację rozumie się przywrócenie właścicielowi (jego spadkobiercom) własności mienia utraconej na skutek upaństwowienia. Jeżeli uwzględnimy, że socjalizm w Polsce upaństwowił praktycznie całą gospodarkę i handel, poza gospodarstwami rolnymi do 50 ha, a na tzw. Ziemiach Odzyskanych do 100 ha, to uświadamia nam to skalę problemu.

Zapowiedź uchwalenia nowej ustawy reprywatyzacyjnej budzi nadzieję na jakieś sensowne rozwiązanie tego nabrzmiałego problemu społecznego. Ministerstwo Sprawiedliwości opublikowało jej projekt, datowany na 20 października b.r. Cel projektu ustawy o reprywatyzacji jest ambitny: zapewnić, przynajmniej częściowo, naprawienie przez Państwo szkód wyrządzonych obywatelom polskim na skutek niezgodnego z prawem przejęcia przez władze komunistyczne po 1944 r. ich nieruchomości oraz części rzeczy ruchomych (nazwanych zabytkami ruchomymi).

Instytucja rekompensaty 

Jednym z najważniejszych założeń nowej ustawy reprywatyzacyjnej jest koniec ze zwrotem nieruchomości w naturze i przyznawaniem pełnego odszkodowania. Roszczenia te zastępuje rekompensata.

Projekt ustawy reprywatyzacyjnej zrywa kategorycznie z dotychczasowym stanem prawnym, w którym możliwe było domaganie się zwrotu nieruchomości bezpodstawnie przejętej, a gdyby to było niemożliwe – zapłaty odszkodowania za odebraną nieruchomość według cen z chwili orzekania o odszkodowaniu. Od daty wejścia projektowanej ustawy w życie (ma to nastąpić po 30 dniach od jej ogłoszenia) możliwe będzie tylko wnioskowanie o przyznanie rekompensaty za przejęte nieruchomości z rażącym naruszeniem prawa albo bez podstawy prawnej. Toczące się postępowania sądowe i administracyjne podlegają umorzeniu.

Rekompensata ogranicza się do 20% wartości przejmowanego mienia według stanu z jego przejęcia, i to po odliczeniu ciążących na nieruchomości obciążeń, np. hipoteki, jeżeli uprawniony dochodzi zadośćuczynienia w formie pieniężnej. Zadośćuczynienie ma być wypłacane przez Bank Gospodarstwa Krajowego ze specjalnie utworzonego dla obsługi wypłaty tych świadczeń Funduszu Rekompensacyjnego.

Wartość rekompensaty wzrasta do 25 %, jeżeli uprawniony wnioskuje:

1. o zaliczenie rekompensaty na rzecz ceny nabywanej nieruchomości od Państwa lub od samorządu terytorialnego, albo
2. o zaliczenie rekompensaty na poczet opłat z tytułu przekształcenia wieczystego użytkowania w prawo własności, albo
3. o wypłatę jej w formie obligacji skarbowych.

Warto też wskazać, że rekompensata ma być wypłacana w ratach. Minister finansów ma przewidzieć w każdorazowym planie finansowym ogólna kwotę środków pieniężnych przeznaczonych na reprywatyzację pieniężną z Funduszu Rekompensacyjnego. Jak długo potrwają te wypłaty, nie wiadomo. Projekt jednak przewiduje, że przyznane świadczenia mają być waloryzowane stosownie do publikowanego przez GUS wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych.

Projekt, pomny na złe doświadczenia z dotychczasowego etapu reprywatyzacji, wyłącza dopuszczalność obrotu prawem do rekompensaty (zakaz handlu roszczeniami).

Najważniejsze założenia projektu

Projekt nowej ustawy reprywatyzacyjnej zawiera szereg wyłączeń prawa do rekompensaty. Najważniejsze z nich są następujące:

1. Uprawnionymi do rekompensaty są tylko byli właściciele (ich spadkobiercy), którzy zarówno w chwili pozbawiania ich prawa własności, jak i obecnie są obywatelami polskimi. Właściciele nieruchomości będący obywatelami państwa obcego są pozbawieni prawa do rekompensaty.
2. Prawo do rekompensaty jest dziedziczne, ale tylko w ograniczonym kręgu najbliższych (małżonek, dzieci, wnuki, prawnuki). Oznacza to, że pozbawieni są dziedziczenia tego prawa dalsi krewni (rodzeństwo i jego zstępni).
3. Wyłącza się prawo do rekompensaty za nieruchomości, które wchodziły w skład przedsiębiorstwa, przejętego na podstawie dekretu z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej.
4. Nie ma prawa do rekompensaty za nieruchomość, która została zabrana na potrzeby realizacji celu publicznego i cel ten jest nadal realizowany (przykładowo, funkcjonuje na nieruchomości szkoła czy szpital).
5. Nie przysługuje rekompensata za budynek zniszczony w czasie wojny.
6. Nie wiedzieć dlaczego, projekt pozbawia prawa do pieniężnej rekompensaty Zabużan, pozostawiając im tylko możliwość zaliczenia wartości mienia pozostawionego „za Bugiem” na poczet ceny nabywanych o Skarbu Państwa nieruchomości.
7. Generalnie wyłączone jest prawo do rekompensaty tych osób, które otrzymały w swoim czasie świadczenia za zabierane im nieruchomości.

Projekt, oprócz wspomnianych wcześniej ograniczeń praw z tytułu reprywatyzacji przewiduje także uprzywilejowanie w przyznaniu prawa do rekompensaty.

Chodzi o grunty warszawskie, podlegające dekretowi Bieruta. Projekt przyznaje byłym ich właścicielom lub spadkobiercom prawo do rekompensaty, nawet jeżeli w swoim czasie nie złożyli wniosków o przyznanie im prawa własności czasowej (później użytkowania wieczystego). Dotychczas takie osoby traciły możność dochodzenia jakichkolwiek roszczeń reprywatyzacyjnych. Teraz niejako „odżywa” ich uprawnienie, tyle że nie jako możliwość dochodzenia zwrotu nieruchomości lub odszkodowania, ale w formie uprawnienia do złożenia wniosku o przyznanie prawa do rekompensaty. Wniosek taki składa się w terminie 12 miesięcy od daty wejścia ustawy w życie.

Ale uwaga! – prawo do złożenia wniosku o przyznanie rekompensaty nie przysługuje nabywcy wierzytelności, a więc tzw. handlarzom wierzytelnościami warszawskimi.

Wznawianie postępowań sądowych             

Oprócz powyższego, projekt dopuszcza szeroką możliwość wzruszania prawomocnych orzeczeń sądowych, zapadłych w sprawach: o wydanie nieruchomości, o ustalenie stosunku prawnego, o stwierdzenie nabycia spadku, o dział spadku lub o zezwolenie kuratorowi spadku na dokonanie czynności prawnej przekraczającej zakres zwykłego zarządu, „jeżeli w skład spadku wchodziła nieruchomość przejęta, którą nabyła osoba nieuprawniona albo gdy z innych przyczyn nieruchomość została przejęta przez osobę nieuprawnioną”.

Zobacz również: Postępowanie spadkowe

Warto przy tym wskazać, że przewidziano aż 10 – letni termin dla możliwości składania wniosków o wzruszenie tych orzeczeń sądowych. Jest to o tyle dziwne, że termin dla składania samych wniosków o reprywatyzację w postaci potwierdzenia prawa do rekompensaty, wynosi tylko rok.

Tryb dochodzenia uprawnień z reprywatyzacji w postaci prawa do rekompensaty jest dwuetapowy. Na etapie pierwszym składa się do wojewody wniosek o potwierdzenie prawa do rekompensaty. Termin do złożenia tego wniosku wynosi 12 miesięcy, licząc od daty wejścia w życie ustawy. Termin ten ma charakter bezwzględny i nie podlega przywróceniu. Po jego upływie wniosek pozostawia się bez rozpoznania. Uprawniony może złożyć wniosek osobiście lub przez ustanowionego pełnomocnika; wykluczona jest możliwość złożenia wniosku przez kuratora! Do wniosku dołączyć należy szereg dokumentów (dowodów), wykazujących prawo do rekompensaty, m.in.:

1. dokumenty potwierdzające przejęcie nieruchomości (w szczególności odpis rozstrzygnięcia lub protokołu przejęcia nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa lub innej osoby prawnej prawa publicznego, a w ich braku odpis księgi wieczystej lub zaświadczenie ze zbioru dokumentów z księgi zamkniętej lub dawnej księgi wieczystej, wypis z rejestru gruntów potwierdzające przejęcie nieruchomości. W braku tych dokumentów dopuszcza się zaświadczenia o nacjonalizacji wydane przez właściwe organy),
2. oświadczenie, iż nieruchomość została przejęta bez podstawy prawnej,
3. dokumenty urzędowe (publiczne) potwierdzające obywatelstwo polskie,
4. dokumenty potwierdzające miejsce zamieszkania osoby uprawnionej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
5. oświadczenie o tym, czy jest prowadzone postępowanie sądowe,administracyjne lub sądowoadministracyjne w sprawie reprywatyzacji

Dwie uwagi szczegółowe na temat tych dowodów w postępowaniu o rekompensatę. Pierwsza jest taka, że w razie śmierci właściciela nieruchomości, potrzebne będzie stwierdzenie nabycia spadku po nim lub akt poświadczenia dziedziczenia. Nie zawsze w terminie 12 miesięcy uda się przeprowadzić takie postępowanie dotyczące ustalenia spadkobrania, a tym samym dotrzymać terminu do złożenia wniosku reprywatyzacyjnego, dlatego warto już teraz wszcząć postępowania spadkowe. I druga – projekt dopuszcza potwierdzenie niektórych okoliczności zeznaniami dwóch świadków, nie będących osobami bliskimi w stosunku do uprawnionego.

Po rozpoznaniu sprawy, wojewoda wydaje decyzję o potwierdzeniu prawa do rekompensaty lub o odmowie jego potwierdzenia. Decyzje te doręcza się wnioskodawcy. W razie decyzji pozytywnej, uprawniony składa w terminie 14 dni od doręczenia oświadczenie o uznaniu przyznanego mu prawa do rekompensaty.

Niezłożenie tego oświadczenia poczytuje się za zrzeczenie prawa do rekompensaty.

W drugim etapie, wojewoda, w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym stała się ostateczna decyzja o potwierdzeniu prawa do rekompensaty, wydaje decyzję o ustaleniu postaci prawa do rekompensaty (a więc, czy ma to być zadośćuczynienie pieniężne, zaliczenie na kupno nieruchomości, czy też nabycie obligacji).