Kiedy umowa o pracę może zostać uznana przez ZUS za pozorną?

„Umowa o pracę jest zawarta dla pozoru i nie może w związku z tym stanowić tytułu do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym, jeżeli przy składaniu oświadczeń woli obie strony mają świadomość, że osoba określona w umowie jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a osoba określona jako pracodawca nie będzie korzystać z jej pracy, czyli gdy strony z góry zakładają, że nie będą realizowały swoich praw i obowiązków wypełniających treść stosunku pracy” – tak uznał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 kwietnia 2019 r. (I UK 44/18).

Polecamy: Seria 5 książek. Poznaj swoje prawa!

Mając na uwadze powyższe stanowisko Sądu Najwyższego oraz art. 83 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny w celu ustalenia pozorności zatrudnienia muszą zostać spełnione następujące przesłanki:

oświadczenie woli musi zostać złożone dla pozoru,
oświadczenie woli musi być złożone drugiej osobie,
a adresat oświadczenia woli mając świadomość pozorności oświadczenia, zgadza się na zawarcie umowy dla pozoru.

Cechą czynności pozornej jest brak zamiaru wywołania przez strony dokonujące takiej czynności - skutków prawnych, jakie prawo łączy z treścią złożonego oświadczenia. Powstaje zatem sprzeczność między złożonymi oświadczonymi a prawdziwymi zamiarami stron czyli dochodzi do upozorowania przez strony na zewnątrz i wytworzenia przeświadczenia dla określonego kręgu odbiorców, nie wyłączając organów władzy publicznej, że czynność o określonej treści została przez strony skutecznie dokonana.

Analiza orzecznictwa wskazuje, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) ustalając pozorność zatrudnienia pracownika zwraca szczególną uwagę na:

zatrudnienie na podstawie umowy o pracę członka rodziny – choć zatrudnienie tego rodzaju samo przez się nie oznacza jeszcze fikcyjnego zatrudnienia „Praca u matki nawet w czasie ciąży, a następnie szybkie pójście na zwolnienie same przez się nie dyskwalifikują takiego zatrudnienia” – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2004 r., II UK 365/03,
zły stan zdrowia pracownika istniejący w chwili zawarcia umowy o pracę – „Umowa o pracę zawarta bez określenia rodzaju pracy, jaka ma być w jej ramach świadczona, oraz w sytuacji, gdy strony od początku wiedziały, że pracownik ze względu na stan swojego zdrowia, oraz ze względu na brak odpowiedniej ilości zamówień nie będzie w stanie wywiązać się z obowiązków pracowniczych, jako pozorna jest nieważna (art. 83 KC)” – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lutego 2000 r., II UKN 359/99,
zatrudnienie na podstawie umowy o pracę kobiety w ciąży – „Sam fakt zawarcia umowy o pracę przez kobietę w ciąży w celu uzyskania nawet w niedalekiej przyszłości świadczeń z ubezpieczenia społecznego nie świadczy ani o zamiarze obejścia prawa ani o naruszeniu zasad współżycia społecznego. Fakt pozostawania w ciąży w kontekście pozorności umowy może mieć znaczenie jedynie wtedy, gdyby ciąża w momencie zawarcia umowy o pracę w sposób oczywisty wykluczałaby możliwość świadczenia pracy przez pracownicę” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 10 lutego 2016 r. III AUa 859/15),
zatrudnienie osoby, której brakuje okresu zatrudnienia do otrzymania np. świadczenia emerytalnego – „Umowa o pracę zawarta wyłącznie w celu nabycia prawa do wcześniejszej emerytury jest pozorna (art. 83 k.c.), nie można natomiast przyjmować pozorności zawarcia umowy o pracę w sytuacji, kiedy umowa ta faktycznie była realizowana” – wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 21 stycznia 2005 r., V U 3919/04.