Skutki braku świadomości i wyłączenia swobody przy zawieraniu umów

Wady oświadczenia woli

Każdy współczesny człowiek dokonuje w swoim życiu wielu czynności prawnych, przede wszystkim zawiera różnego rodzaju umowy. Dokonaniem czynności prawnej (zawarciem umowy) jest zarówno zakup w sklepie spożywczym czy skorzystanie z taksówki, jak i zawarcie skomplikowanej transakcji na rynku kapitałowym. Zarówno te codzienne jak i bardzo doniosłe czynności mają wspólną cechę – są przejawem woli (chęci osiągnięcia określonego skutku) osób w nich uczestniczących. Dlatego też prawo cywilne określa skutki tzw. wad oświadczenia woli, tzn. sytuacji, w których wyrażenie woli przez osobę biorącą udział w czynności prawnej zostało w określony sposób zakłócone. Jedną ze wspomnianych wad oświadczenia woli, jest brak świadomości lub swobody.

Nieważność oświadczenia woli

Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego zaburzenia czynności psychicznych.

Oświadczenie woli może zatem zostać ważnie złożone tylko przez osobę, która znajduje się w stanie pozwalającym na świadome i niewymuszone podjęcie decyzji o dokonaniu określonej czynności prawnej oraz na niezakłócone wyrażenie tej decyzji względem innej osoby.

Zobacz również serwis: Prawa konsumenta

Brak świadomości i wyłączenie swobody

Prawo przewiduje natomiast bezwzględną nieważność czynności dokonanych przez osoby znajdujące się w stanie bądź wyłączonej świadomości, bądź wyłączonej swobody. Przez brak świadomości należy rozumieć sytuację, w której osoba składająca oświadczenie woli nie rozumie własnego postępowania i nie zdaje sobie sprawy z jego konsekwencji (np. zakup drogiego samochodu pod wpływem alkoholu, pomimo braku rzeczywistej potrzeby i możliwości jego zakupu). Wyłączenie swobody ma natomiast miejsce w sytuacji, w której osoba składająca oświadczenie nie jest w stanie podjąć decyzji lub wyrazić swojej woli w sposób wolny (suwerenny). Przyczyną takiego stanu rzeczy może być również zaburzenie psychiczne. Przykładem może być sytuacja, w której ktoś sprzedaje cenną biżuterię, mając świadomość, że jest to dla niego niekorzystne, decyduje się jednak na to, ponieważ działa pod wpływem psychicznego przymusu, wynikającego np. z głodu narkotycznego.

Przyczyny wyłączenia świadomości lub braku swobody

Wyłączenie świadomości lub swobody może być efektem choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, ale także innego zaburzenia czynności psychicznych. Takie inne zaburzenia,
jak wskazano powyżej, mogą być spowodowane uzależnieniem od alkoholu czy narkotyków, ale także np. hipnozą, a nawet wysoką gorączką. Ponadto, powyższe zaburzenia nie muszą charakteryzować się trwałością. Wystarczy bowiem, aby występowały one przejściowo w momencie składania oświadczenia woli (np. w czasie zawierania umowy).

Zobacz również serwis: Umowy

Skutki wyłączenia świadomości lub braku swobody

Konsekwencją dokonania czynności prawnej w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjecie decyzji i wyrażenie woli jest, jak wyżej wskazano, bezwzględna nieważność czynności prawnej. Czynność taka nie wywołuje zatem żadnych skutków prawnych - pomimo dokonania takiej czynności można więc np. żądać zwrotu spełnionego świadczenia (np. zwrotu zapłaconej ceny). Na taką nieważność może powołać się także każda osoba, która ma w tym interes prawny, nie tylko strony nieważnej czynności. Należy zaznaczyć, że ustalenie przez sąd braku świadomości lub swobody w chwili składania oświadczenia woli jest dopuszczalne także po śmierci osoby, która złożyła oświadczenie woli, jeżeli zebrany materiał dowodowy jest do tego wystarczający. 

Podsumowanie

Podsumowując, oświadczenie woli, które zostało dotknięte wadą braku świadomości lub swobody przy podejmowaniu decyzji i wyrażaniu woli jest nieważne z mocy prawa, tzn. nie wywołuje skutków prawnych. Najczęstszą przyczyną takiej nieważności jest choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenie czynności psychicznych (np. nadużycie alkoholu).

Zobacz również: Wady oświadczenia woli