Prekluzja dowodowa w sprawach karnych - możliwe skutki nowelizacji KPK

Prekluzja dowodowa w sprawach karnych – przyspieszenie postępowania czy odejście od zasady prawdy materialnej?

5 października 2019 r. weszła w życie istotna nowelizacja Kodeksu postępowania karnego (dalej „KPK”). Jedną z najistotniejszych zmian, budzącą też największe kontrowersje, jest wprowadzenie prekluzji dowodowej – ograniczenia terminu składania wniosków dowodowych. Jej głównym celem ma być przyspieszenie postępowania. Jednak faktycznym efektem może okazać się ograniczenie prawa do obrony oskarżonego. Wiele wprawdzie będzie zależało od sądów i praktyki stosowania nowych regulacji, jednak już potencjalne możliwości, które dają sądom nowe przepisy, są bardzo niepokojące.

Polecamy: Kodeks kierowcy

Oddalenie wniosku dowodowego

Kodeks postępowania karnego w art. 170 § 1 określa sytuacje, w których sąd oddala wniosek dowodowy zgłoszony przez strony. Dotychczas przepis wskazywał, że wniosek dowodowy oddala się, jeżeli:

1. przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne;
2. okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy;
3. dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności;
4. dowodu nie da się przeprowadzić;
5. wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.

Nowelizacja, o której mowa powyżej, przewiduje kolejną przesłankę: złożenie wniosku dowodowego po zakreślonym przez organ procesowy terminie, o którym strona składająca wniosek została zawiadomiona.

Przepis nie wymaga przy tym spełniania jakichkolwiek innych warunków, związanych m.in. z przydatnością dowodu. Tym samym złożenie wniosku po terminie wskazanym przez sąd lub inny organ procesowy, np. prokuratora, nie będzie skuteczne, nawet jeżeli może on mieć kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.

W niektórych przypadkach przeprowadzenie dowodu będzie konieczne

Ustawa przewiduje także ograniczenie prekluzji dowodowej – zgodnie z art. 170 § 1a KPK dowód będzie musiał zostać przeprowadzony, nawet gdy został zgłoszony po terminie, jeżeli ma prowadzić do ustalenia:

1. czy czyn zabroniony został popełniony;
2. czy czyn stanowi przestępstwo, a jeśli tak, to jakie;
3. czy przestępstwo zostało popełnione w warunkach recydywy lub sprawca z jego popełnienia uczynił sobie stałe źródło dochodu, lub działał w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnienie przestępstwa, czy przestępstwo miało charakter terrorystyczny, co jest podstawą do nadzwyczajnego obostrzenia kary;
4. czy zachodzą warunki do orzeczenia pobytu oskarżonego w zakładzie psychiatrycznym.

Dowody na te same okoliczności nie zostały objęte prekluzją dowodową także w postępowaniu przed sądem drugiej instancji. Sąd odwoławczy zgodnie z art. 452 § 3 KPK nie oddali więc wniosków dowodowych mających na celu wykazanie wskazanych wyżej okoliczności, nawet jeżeli dowody nie zostały powołane w pierwszej instancji, choć było to możliwe.

Tym samym zasada oddalenia spóźnionych wniosków dowodowych nie będzie miała charakteru bezwzględnego. Kluczowe w postępowaniu kwestie, związane m.in. z ustaleniem popełnienia przestępstwa, będą badane na każdym etapie postępowania. Nie oznacza to jednak, że sytuacja oskarżonego nie ulegnie zmianie. Należy bowiem mieć na uwadze, że w katalogu okoliczności będących przedmiotem dowodzenia, których prekluzja dowodowa nie dotyczy, nie znajdują się istotne okoliczności dotyczące samego sprawcy i przestępstwa, które mogą prowadzić np. do orzeczenia kary łagodniejszego rodzaju lub w niższym wymiarze czy wręcz uniknięcia kary.

Dodatkowo, co zwraca szczególną uwagę, w toku całego postępowania możliwe staje się zgłaszanie wniosków dowodowych, które mają wykazać spełnienie przesłanek nadzwyczajnego obostrzenia kary, natomiast ustawa w tym kontekście nie wspomina o przesłankach nadzwyczajnego jej złagodzenia. Dowodzenie tych drugich jest więc objęte prekluzją dowodową.

Wiele zależy od sądów

Faktyczne znaczenie wprowadzonych zmian zależeć będzie jednak od sądów. Przepis art. 170 § 1 pkt 6 KPK wskazuje wprawdzie na konieczność oddalenia wniosku dowodowego zgłoszonego po terminie, ale o ich wyznaczaniu decydują sądy. Dodatkowo wskazuje się, że przepis mówi o wyznaczonym terminie, nie określa jednak, że taki termin może być wyznaczony jedynie raz w trakcie postępowania. Wydaje się więc, że nic nie stoi na przeszkodzie, by sąd wyznaczał kolejne terminy zgłaszania dowodów w celu faktycznego ustalenia wszystkich istotnych okoliczności w sprawie. To zaś oznacza, że celowe może stać się składanie w postępowaniu wniosków o wyznaczanie kolejnych takich terminów.

Zasada prawdy materialnej powinna pozostać nadrzędna

Możliwość i celowość wyznaczania kolejnych terminów ma silne podstawy w KPK, który w szeregu przepisów wskazuje na konieczność ustalenia prawdy materialnej w sprawie jako nadrzędną zasadę postępowania karnego. Tymczasem regulacje dotyczące prekluzji dowodowej stoją w sprzeczności z tą zasadą. Jeśli bowiem wyznaczony przez organ procesowy termin ma ograniczać powoływanie dowodów, ogranicza on tym samym możliwość ustalenia wszystkich istotnych dla sprawy okoliczności – w istotny sposób ograniczając przy tym możliwości obrony oskarżonego.

Przepis może mieć wpływ na sytuację oskarżonego

Dla określenia faktycznego znaczenia prekluzji dowodowej kluczowa będzie praktyka stosowania nowych regulacji. Jednak już bez tego widać, że ryzyko związane z wprowadzonymi przepisami jest olbrzymie, a rzeczywiste możliwości skutecznej obrony oskarżonego stoją pod znakiem zapytania. Jednym z wymiarów ograniczenia tego prawa może być konieczność zdefiniowania na nowo taktyki procesowej, która nierzadko ma olbrzymi wpływ na rozstrzygnięcie. W świetle nowych regulacji trudno będzie bowiem pozwolić sobie na powoływanie w pierwszej kolejności jedynie kluczowych dowodów w sprawie, pozostawiając na dalszy etap dowody o pozornie mniejszym znaczeniu, które jednak mogą mieć rozstrzygające znaczenie. Wszystko to sprawia, że możliwości obrony stają się ograniczone, a znaczenie wyboru doświadczonego obrońcy już na początkowym etapie postępowania będzie znacznie istotniejsze niż dotychczas.

Autor: radca prawny Robert Nogacki

Kancelaria Prawna Skarbiec specjalizuje się w ochronie majątku, doradztwie strategicznym dla przedsiębiorców oraz zarządzaniu sytuacjami kryzysowymi.

Polecamy serwis: Prawo karne