Darowizna na wypadek śmierci (mortis causa)– czy jest możliwa?

Darowizna na wypadek śmierci

„Ostatnio martwię się o swoje zdrowie i zastanawiam jak najlepiej rozdysponować moim majątkiem na wypadek śmierci. Czy mógłbym w drodze darowizny przekazać mojej córce dom, który stałby się jej własnością dopiero od momentu mojej śmierci?” (Jan)

Możliwość zawarcia umowy darowizny na wypadek śmierci wciąż i budzi wiele kontrowersji.

W obecnym stanie prawnym instytucja ta nie została uregulowana. Brak jest zarówno przepisów pozwalających na zawarcie takiej umowy, jak i całkowicie jej zakazujących.

Polecamy: Darowizny, spadki, testamenty (PDF)

Uchwała Sądu Najwyższego

W 2013 r. w sprawie tego rodzaju umów wypowiedział się Sąd Najwyższy. Podjął on następującą uchwałę:

„Dopuszczalne jest zawarcie umowy darowizny na wypadek śmierci, jeżeli jej przedmiotem są konkretne rzeczy lub prawa, a umowa nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.” (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2013 r , III CZP 79/13).

Zdaniem SN umowa darowizny mortis causa byłaby niedopuszczalną umową o spadek po osobie żyjącej jedynie wówczas, gdyby jej przedmiotem był cały spadek albo jego ułamkowa część. Gdy przedmiotem darowizny są konkretne rzeczy lub prawa, umowy takiej nie można uznać za umowę o spadek, choćby te rzeczy lub prawa wyczerpywały cały albo prawie cały majątek darczyńcy.

W kwestii sprzeczności takiej umowy z zasadami współżycia społecznego Sąd Najwyższy uznał:

„W niektórych wypowiedziach doktryny podnosi się, że dopuszczenie zawarcia umowy darowizny mortis causa jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, zawarcie bowiem takiej umowy może okazać się niemoralne i ryzykowne dla życia darczyńcy, skoro od jego śmierci zależy, czy i kiedy umowa taka wywrze przewidziane w niej skutki.

Taka argumentacja podważa jednak sens wszystkich czynności prawnych, które mają wywrzeć skutek z chwilą śmierci podmiotu je dokonującego, w szczególności testamentu. Badanie zgodności umowy darowizny na wypadek śmierci z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.) jest oczywiście nie tylko możliwe, ale również konieczne, musi jednak być każdorazowo dokonywane z uwzględnieniem okoliczności faktycznych konkretnej sprawy”.

W wyroku z dnia 7 maja 2014 r. (I ACa 148/13) Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał, iż „sam fakt pogorszenia sytuacji spadkobiercy w następstwie zawarcia przedmiotowych umów nie stanowi o ich sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, bowiem każda umowa darowizny taki skutek wywołuje. Umowy nie można uznać za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, skoro realizuje ona zgodny cel obu stron (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2013 r., II CSK 106/13, LEX nr 1418879)”.

W praktyce jednak uchwała Sądu Najwyższego nie rozwiała istniejących wątpliwości. Przede wszystkim nie zastępuje ona ustawy. Wiele głosów krytycznych wobec rozstrzygnięcia sądu pojawiło się w doktrynie.

Zastrzeżenia dotyczą m.in. problemów, jakie wiążą się z nieodwołalnością darowizny oraz odpowiedzialnością z tytułu wad darowizny.

Czy darowizna mortis causa zostanie uregulowana w ustawie?

Kwestia uregulowania statusu prawnego darowizn mortis causa była przedmiotem interpelacji poselskiej (nr 1386. Odpowiedzi na nią udzieliła 3 lutego 2020 r. Anna Dalkowska - podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości.

„Aktualnie w Ministerstwie Sprawiedliwości nie są prowadzone prace legislacyjne dotyczące darowizny mortis causa” – czytamy w odpowiedzi na interpelację.

Zdaniem Ministerstwa Sprawiedliwości „tak delikatna i doniosła materia jak stosunki prawne po śmierci, istotna nowość jaką niesie ze sobą ta czynność prawna, oraz okoliczność, że jest ona wyjątkiem od zasady sukcesji uniwersalnej, przemawiają za koniecznością głębszej refleksji nad potrzebą uzupełnienia polskiego systemu prawnego o instytucję darowizny na wypadek śmierci, mającej istnieć obok zapisu windykacyjnego. Należy w tych okolicznościach zapewnić, że Ministerstwo Sprawiedliwości będzie analizowało zasygnalizowane w interpelacji zagadnienie prawne w celu rozważenia potrzeby podjęcia działań legislacyjnych pozwalających rozwiązać swego rodzaju normatywną niepewność związaną z dopuszczalnością dokonania darowizny na wypadek śmierci w polskim systemie prawnym”.

Darowizna mortis causa a zapis windykacyjny

Darowizna mortis causa oraz zapis windykacyjny realizują podobny cel, jakim jest rozdysponowanie poszczególnych składników majątku na wypadek śmierci.

W praktyce jednak darowizna na wypadek śmierci mogłaby zostać odwołana tylko w przypadku rażącej niewdzięczności obdarowanego. Do odwołania zapisu windykacyjnego stosuje się zaś przepisy dotyczące odwołania testamentu.

Zgodnie z Kodeksem cywilnym przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:

1) rzecz oznaczona co do tożsamości;

2) zbywalne prawo majątkowe;

3) przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;

4) ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności;

5) ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.

Takie zawężenie nie ma zastosowania do darowizn.

Polecamy serwis: Darowizny