Małżeńskie jubileusze w Polsce – czy państwo powinno płacić za wierność? Dlaczego potrzebne są regulacje, które umożliwią uhonorowanie par z długim stażem?

• Jubileusze małżeńskie - jakie kompetencje mają samorządy? Prawo przewiduje konkretne mechanizmy prawne
• Jaka jest praktyka w samorządach? Gesty miast i gmin, które wyprzedzają aktualne prawo
• Tczew – przykład sporu prawnego, który zakończył się w sądzie administracyjnym
• Dlaczego świadczenie honorowe dla małżeństw jest potrzebne? Sprawa petycji, która trafiła do Senatu
• Argumenty prawne „za” i „przeciw” - co przeważy?
• Między tradycją a prawem – czy nagradzanie małżeńskich jubilatów powinno być uregulowane?

Złote, Diamentowe czy Szmaragdowe Gody od lat budzą wzruszenie – bo kto nie pochyli się z uznaniem nad parą, która razem przeżyła 50, 60 czy 70 lat? Polskie samorządy dostrzegły, że warto te jubileusze celebrować. W wielu miastach i gminach wręcza się medale, listy gratulacyjne, a często także świadczenia pieniężne.

Jednak ten piękny zwyczaj coraz częściej staje się przedmiotem sporu prawnego. Regionalne Izby Obrachunkowe i sądy administracyjne wskazują, że samorządy nie zawsze mają podstawę prawną do wypłaty świadczeń jubileuszowych. A skoro pojawiają się wątpliwości co do legalności, naturalnym pytaniem jest: czy nie czas, by ustawodawca jasno uregulował tę kwestię?

Jubileusze małżeńskie - jakie kompetencje mają samorządy? Prawo przewiduje konkretne mechanizmy prawne

Podstawą działania gmin, miast czy powiatów jest Konstytucja RP i ustawa o samorządzie gminnym z 1990 r. Zgodnie z art. 7 tej ustawy, do zadań własnych gminy należy „zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty”. W praktyce oznacza to, że każda uchwała rady gminy czy zarządzenie prezydenta miasta musi mieć oparcie w katalogu zadań własnych lub wprost w ustawie szczegółowej.

Przyznawanie nagród pieniężnych małżonkom-jubilatom to forma świadczenia finansowego ze środków publicznych. A tu obowiązuje zasada legalizmu: wydatkowanie środków budżetowych musi mieć wyraźną podstawę ustawową. I właśnie w tym miejscu zaczyna się spór: czy „uhonorowanie długoletniego pożycia małżeńskiego” można uznać za zaspokajanie potrzeb wspólnoty?

Jaka jest praktyka w samorządach? Gesty miast i gmin, które wyprzedzają aktualne prawo

Bobrowniki

W Biuletynie Informacji Publicznej znajdziemy procedurę Urzędu Gminy Bobrowniki pod tytułem: „Nadania medali za długoletnie pożycie małżeńskie”. To procedura wynikająca z dekretu Prezydenta RP z 1960 r. o orderach i odznaczeniach, który przewiduje medal „Za długoletnie pożycie małżeńskie”.

Parom obchodzącym 50-lecie pożycia małżeńskiego zostają nadane medale, które w imieniu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wręcza Wójt Gminy Bobrowniki. Każda odznaczona medalami para małżeńska otrzymuje gratyfikację pieniężną. Ponadto, uroczystości są organizowane dla par małżeńskich, które obchodzą 60, 65 i 70 rocznicę pożycia małżeńskiego. Pary te również otrzymują gratyfikację finansową.

Czechowice-Dziedzice

Tutaj samorząd poszedł dalej – poza medalem i listem gratulacyjnym, wprowadzono również nagrodę pieniężną w wysokości 250 zł dla każdego z małżonków. Nagrodę tę ustanowił zarządzeniem z dnia 10 maja 2007 r. Burmistrz Czechowic-Dziedzic.

Chorzów

Jeszcze bardziej szczegółowe rozwiązanie. W zarządzeniu Prezydenta Miasta Chorzowa z dnia 12 stycznia 2009 roku ustalono konkretne kwoty gratyfikacji finansowych dla mieszkańców Chorzowa z okazji Długoletniego Pożycia Małżeńskiego:

1. Złote Gody (50-lecie pożycia) – 488,00 zł brutto dla pary Jubilatów
2. Szmaragdowe Gody (55-lecie pożycia) – 488,00 zł brutto dla pary Jubilatów
3. Diamentowe Gody (60-lecie pożycia) – 610,00 zł brutto dla pary Jubilatów
4. Żelazne Gody (65-lecie pożycia) – 732,00 zł brutto dla pary Jubilatów

To przykład prawidłowego osadzenia świadczenia w prawie lokalnym. Choć wciąż pojawia się pytanie: czy samorząd ma kompetencję ustawową, by wprowadzać takie świadczenia?

Kwidzyn, Pszczyna, Mysłowice

W tych gminach stosuje się gratyfikacje powiązane z wysokością minimalnego wynagrodzenia, bony albo nagrody rzeczowe. Lokalne akty prawne są uchwalane przez rady gmin, a następnie zatwierdzane przez wojewodów w ramach nadzoru prawnego.

"Do tej pory taka gratyfikacja finansowa była przyznawana jako zasiłek celowy przez Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. Dalej jednak tak nie możemy robić, dlatego podjęliśmy decyzję, aby uhonorować mieszkańców w inny sposób. Małżeństwa, które otrzymają od prezydenta medal, otrzymają również jednorazowe świadczenie pieniężne z naszego budżetu, w wysokości 50 proc. minimalnego wynagrodzenia za pracę dla danej pary małżeńskiej" – wyjaśnia Ewa Nowogrodzka, wójt gminy Kwidzyn.

Tczew – przykład sporu prawnego, który zakończył się w sądzie administracyjnym

Najgłośniejszym przykładem jest Tczew. Samorząd uchwalił świadczenia jubileuszowe w postaci bonów podarunkowych od 1000 do 3000 zł w zależności od stażu małżeńskiego. W 50. rocznicę pożycia małżeńskiego Tczew przyznawał bon podarunkowy o wartości 1000 zł, a potem co pięć lat wartość bonu wzrastała o 500 zł. A więc na szmaragdowe gody (55. rocznicę ślubu) dostawało się 1500 zł, na diamentowe gody (60. rocznicę) - 2000 zł, na żelazne gody (65. rocznicę ślubu) - 2500 zł, a na kamienne gody (70. rocznicę ślubu) - 3000 zł.

Regionalna Izba Obrachunkowa w Gdańsku zakwestionowała jednak legalność uchwały. RIO uznała, że:

• brak jest wyraźnej podstawy ustawowej do przyznawania świadczeń pieniężnych za długoletnie pożycie małżeńskie,
• samorząd przekroczył swoje kompetencje, ponieważ nagrody pieniężne nie służą „zaspokajaniu zbiorowych potrzeb wspólnoty”, lecz stanowią formę indywidualnego świadczenia socjalnego.

Spór trafił do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku. W wyroku z 7 marca 2013 r. (sygn. III SA/Gd 21/13) sąd przyznał rację RIO i stwierdził nieważność uchwały. Sąd uznał, że "brak było podstaw prawnych upoważniających Radę Miasta S. G. do podjęcia uchwały nr [...] z dnia 29 sierpnia 2012 r. Podjęta ona została, jak słusznie wskazał organ nadzorczy z naruszeniem wyrażonej w art. 7 Konstytucji RP zasady legalizmu, zobowiązującej organy władzy publicznej, w tym również organy jednostek samorządu terytorialnego, do działania na podstawie i w granicach prawa". To orzeczenie jest istotne, bo pokazuje, że bez ustawowej podstawy samorządy nie mogą tworzyć nowych świadczeń pieniężnych – nawet jeśli cel wydaje się ważny społecznie.

Dlaczego świadczenie honorowe dla małżeństw jest potrzebne? Sprawa petycji, która trafiła do Senatu

W 2023 r. wpłynęła do Senatu RP petycja w sprawie podjęcia inicjatywy ustawodawczej dotyczącej zmiany ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych, celem dodania do katalogu świadczeń rodzinnych o świadczenia dla małżonków posiadających przynajmniej 50-letni i dłuższy staż małżeński (P10-11/23). Wskazano w niej, że:

• istnieje duża rozbieżność w praktykach samorządów,
• część gmin uhonorowuje małżonków w sposób hojny, inne ograniczają się do listów gratulacyjnych, a jeszcze inne – jak np. Szczecin – odmawiają honorowania w ogóle, powołując się na brak podstaw prawnych,
• aby uniknąć dalszych sporów i rozbieżności, należy wprowadzić ustawową regulację przewidującą obowiązkowe lub fakultatywne świadczenie honorowe dla małżeństw z co najmniej 50-letnim stażem.

W petycji tej podkreśla się, że skoro ustawodawca przewidział specjalne świadczenie honorowe dla 100-latków, tym bardziej powinno istnieć podobne rozwiązanie dla małżonków, którzy wspólnie przeżyli co najmniej pół wieku. Zobacz artykuł na ten temat: 500 plus dla małżeństw! Nowe świadczenie dla par z długim stażem: od 5000 zł do nawet 8000 zł

Argumenty prawne „za” i „przeciw” - co przeważy?

Argumenty prawne przemawiające za ustawowym rozwiązaniem dotyczą przede wszystkim zasady równości obywateli wobec prawa. Obecnie jedni jubilaci otrzymują nagrody pieniężne, podczas gdy inni nie dostają nic, co prowadzi do nierównego traktowania w zależności od miejsca zamieszkania. Kolejnym istotnym argumentem jest zapewnienie bezpieczeństwa prawnego samorządów – ustawowa regulacja chroniłaby wójtów i rady gmin przed ewentualnymi zarzutami ze strony regionalnych izb obrachunkowych. Nie można też pominąć aspektu aksjologicznego: prawo nie tylko normuje stosunki społeczne, ale również promuje określone wartości, a w tym przypadku wzmacnia i ugruntowuje znaczenie trwałych więzi rodzinnych.

Z kolei argumenty przeciw ustawowej regulacji koncentrują się przede wszystkim na kwestiach finansowych. Każde dodatkowe świadczenie oznacza nowe obciążenie dla budżetu państwa bądź budżetów samorządowych, co w warunkach ograniczonych środków stanowi istotny problem. Krytycy podnoszą również, że rozszerzanie katalogu świadczeń socjalnych nie zawsze jest uzasadnione – nie każde godne podziwu osiągnięcie życiowe musi wiązać się z nagrodą finansową. Wreszcie, pojawia się także ryzyko nadużyć, na przykład zawierania fikcyjnych małżeństw wyłącznie w celu uzyskania świadczenia.

Między tradycją a prawem – czy nagradzanie małżeńskich jubilatów powinno być uregulowane?

Analiza prawna to jedno, ale nie można zapominać o ludzkim wymiarze. Para, która wspólnie przeżyła 50 lat, to nie tylko liczby i przepisy. To przykład wierności i odpowiedzialności – wartości, które w społeczeństwie XXI wieku warto promować także poprzez narzędzia prawne.

Sprawa gratyfikacji dla małżeńskich jubilatów pokazuje, jak cienka bywa granica między pięknym zwyczajem a naruszeniem prawa. Samorządy chcą doceniać swoich mieszkańców, ale prawo finansów publicznych i nadzór RIO przypominają: bez ustawowego upoważnienia nie ma świadczeń pieniężnych.

Dlatego wspomniana inicjatywa w formie petycji do Senatu ma duże znaczenie. Jeśli ustawodawca podejmie temat, Polska zyska jednolity i bezpieczny system nagradzania długoletnich małżeństw. Jeśli nie – praktyka samorządów nadal będzie zróżnicowana i narażona na spory sądowe.

Źródła:

• https://bip.bobrowniki.pl/kategorie/52-nadanie-medali-za-dlugoletnie-pozycie-malzenskie/artykuly/124-nadanie-medali-za-dlugoletnie-pozycie-malzenskie?lang=PL,
• https://www.czecho.pl/wiadomosci/5071-zlote-gody-w-dworku-stara-cynkownia-czechowice-dziedzice,
• https://bip.chorzow.eu/index.php?id=123114435845646742,
• https://www.portalpomorza.pl/artykul/29884,wojtowa-premia-dla-wytrwalych-malzonkow,
• https://www.pless.pl/wiadomosci/18074-w-malzenstwie-50-i-60-lat-jubileusz-pszczyna,
• https://ctmyslowice.pl/artykul/premia-za-wiek-i-staz/1136464,
• https://fakty.tvn24.pl/zobacz-fakty/tczew-bony-za-dlugie-pozycie-malzenskie-zostana-zlikwidowane-ra995530-ls6331675,
• https://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/C755174360,
• https://www.senat.gov.pl/prace/petycje/wykaz-tematow-petycji/petycja,757.html.