Rewolucja w recyklingu: system kaucyjny wchodzi w życie! Jak wpłynie na Ciebie, środowisko i gospodarkę? [WYWIAD]

Dlaczego Polska zdecydowała się na wprowadzenie systemu kaucyjnego i jakie cele środowiskowe ma on wspierać?

Joanna Leoniewska-Gogola, liderka zespołu circular economy w Deloitte: Polska wprowadza system kaucyjny, aby sprostać wymogom Dyrektywy SUP – 77% selektywnej zbiórki plastikowych butelek do 2025 r. i 90% do 2029 r. Główną motywacją są właśnie te regulacje, określające minimalne poziomy zbiórki jednorazowych butelek z tworzyw sztucznych na napoje.

Dodatkowo, już w momencie przyjmowania ustawy, brano pod uwagę kierunek przyszłej polityki środowiskowej UE, zakładającej konieczność selektywnej zbiórki także opakowań metalowych – stąd w systemie znalazły się puszki. Trudniej natomiast uzasadnić włączenie butelek szklanych wielokrotnego użytku, ponieważ ich zbiórka jest dziś dobrze zorganizowana.

Niewątpliwą zmianą ułatwiającą konsumentom korzystanie z systemu jest jego bezparagonowość, dzięki której nie będzie wymagany dowód zakupu przy zwrocie opakowań.

Według Ministerstwa Klimatu i Środowiska system kaucyjny ma wspierać trzy główne cele środowiskowe:

• zwiększenie udziału selektywnej zbiórki,
• poprawę jakości materiału przekazywanego do recyklingu,
• zapewnienie dostępu do recyklatu nadającego się do ponownego wykorzystania w produkcji nowych butelek.

Jakie opakowania będą objęte systemem kaucyjnym, a jakie nie?

Kaucją będą objęte: plastikowe butelki do 3 l, puszki metalowe do 1 l i szklane butelki wielokrotnego użytku do 1,5 l. Wyłączone pozostaną m.in. kartony po mleku i sokach oraz butelki szklane jednorazowe.

Co ważne – raport Deloitte pokazuje, że zmiany legislacyjne z lipca 2024 r. zawęziły katalog opakowań, np. opakowania po napojach mlecznych zostały wyłączone z systemu. Natomiast projekt nowej ustawy dodaje nowy rodzaj opakowań – metalowe do 3 l, ustanawiając cel zbierania na poziomie 90% od 2029 roku.

Jakie koszty wiążą się z wdrożeniem systemu kaucyjnego i jakie korzyści przyniesie on gospodarce odpadami?

Według najnowszych szacunków koszty inwestycyjne poniesione przez organizatorów systemów kaucyjnych w ciągu najbliższych 10 lat wyniosą ponad 11,5 mld zł, a koszty operacyjne przekroczą 32 mld zł. W praktyce oznacza to konieczność finansowania systemu przez producentów napojów na poziomie około 40 groszy za jedno opakowanie.

Dla branży gospodarki odpadami system oznacza dostęp do surowców wtórnych o znacznie lepszej jakości. Z drugiej strony spowoduje obniżenie rentowności kontraktów z samorządami, ponieważ z żółtych worków znikną najbardziej wartościowe frakcje – butelki PET i aluminiowe puszki. W konsekwencji w przyszłości usługi odbioru odpadów dla gmin mogą stać się droższe.

Co istotne, firmy odpadowe współpracujące z operatorami systemów kaucyjnych zyskają dodatkowe źródło przychodu. Natomiast te, które nie będą uczestniczyć w systemie, staną przed koniecznością poszukiwania nowych sposobów zbilansowania budżetów.

Jakie wyzwania mogą napotkać przedsiębiorcy w związku z nowymi obowiązkami?

System kaucyjny oddziałuje na wiele branż i wymaga szerokich przygotowań. Branża IT musi dostosować systemy kasowe i stworzyć indywidualne rozwiązania rozliczeniowe dla operatorów kaucyjnych, co wiąże się z dużymi inwestycjami w oprogramowanie. W sklepach konieczna będzie reorganizacja pracy, aby obsłużyć nowe procesy przyjmowania i przechowywania zwracanych opakowań.

Dynamicznie rozwija się także rynek recyklomatów, czyli automatów do zbiórki opakowań, które w krótkim czasie muszą zostać wyprodukowane i zainstalowane w tysiącach lokalizacji.

Wyzwania stoją również przed branżą transportową, która będzie musiała przewozić ogromne liczby pustych butelek i puszek – w przypadku zbiórki manualnej (niezgniecionych opakowań) oznacza to transport głównie powietrza. Firmy z sektora gospodarki odpadami inwestują w centra zliczania opakowań i testują nowe konfiguracje sortowni, a recyklerzy przygotowują się na przyjęcie znacznie większego strumienia surowca.

Trudniejsza sytuacja dotyczy butelek szklanych, ponieważ dobrze działające dotąd systemy logistyczne muszą zostać przeorganizowane tak, by odpowiadały wymogom nowych przepisów.

Dodatkowym wyzwaniem dla sieci handlowych będzie wybór odpowiedniego operatora systemu kaucyjnego. Nie jest to łatwe, ponieważ każdy z nich ma swoje zasady i zaplecza, a różnice w zakresie posiadanych pozwoleń mogą w przyszłości zadecydować o tym, czy konsumenci będą zadowoleni z funkcjonowania systemu.

W jaki sposób system kaucyjny wpłynie na konsumentów i ich codzienne nawyki zakupowe?

Konsument zapłaci kaucję przy zakupie (np. 50 gr lub 1 zł) i odzyska ją, oddając opakowanie. Wprowadzenie systemu kaucyjnego wpłynie na codzienne praktyki zakupowe – częstsze będą wizyty w sklepach z pustymi, niezgniecionymi butelkami i puszkami.

Istotne jest jednak zapewnienie dostępności produktów objętych systemem, gdyż część producentów nie deklaruje jeszcze terminu przystąpienia do systemu. Od 1 października nie należy spodziewać się natychmiastowej, radykalnej zmiany przyzwyczajeń zakupowych, szczególnie że wiele sieci handlowych prowadzi obecnie testy recyklomatów, oferując zniżki za zwrot opakowań. Po wdrożeniu ogólnopolskiego systemu główną motywacją dla konsumenta będzie zwrot wcześniej wpłaconej kaucji.

Jakie są perspektywy rozwoju systemu w Polsce w kontekście celów Unii Europejskiej?

Zgodnie z raportem Deloitte, około 2028 roku system kaucyjny może przełożyć się na wzrost poziomów recyklingu obliczanych w gminach na poziomie od 0,2 do 0,4 punktu procentowego. Warto przy tym pamiętać, że duża objętość opakowań po napojach nie idzie w parze z ich masą w całym systemie gospodarki odpadami.

Choć cele wyznaczone dla tej stosunkowo wąskiej grupy opakowań będą wyglądać imponująco, to w szerszej perspektywie ich wpływ na całość gospodarki opakowaniami będzie ograniczony. Opakowania objęte kaucją stanowią bowiem zaledwie około 5% masy wszystkich opakowań wprowadzanych na rynek w Polsce.

Jakie innowacje technologiczne mogą wspierać efektywne funkcjonowanie systemu?

Kluczową rolę odegrają nowoczesne recyklomaty, a także systemy cyfrowe do rozliczeń i śledzenia przepływu opakowań. Ważnym rozwiązaniem byłyby kody 2D umieszczane na etykietach, które pozwoliłyby na „wylogowywanie” opakowań z systemu i wyeliminowanie ryzyka nadużyć, takich jak wielokrotne skanowanie kodu EAN w celu uzyskania kilkukrotnej wypłaty kaucji.

Równocześnie niezbędne są inwestycje w sortownie. Powinny one być przygotowane do skutecznego wydzielania frakcji nieobjętych systemem kaucyjnym, takich jak opakowania giętkie, kubeczki czy tacki, a także mieć zapewnione stabilne kanały zbytu dla tych surowców.

Pierwsze miesiące działania systemu uwidocznią obszary wymagające optymalizacji, a technologia będzie musiała szybko na nie odpowiedzieć.