Rewolucja w L4 „przyklepana” przez rząd: w czasie zwolnienia, pracownik (od czasu do czasu) będzie musiał odebrać telefon od szefa i odpisać na e-maila, ale będzie też mógł pobierać jednocześnie zasiłek chorobowy i 100 proc. wynagrodzenia

• Co wolno, a czego nie wolno pracownikowi przebywającemu na zwolnieniu lekarskim (L4), w aktualnym stanie prawnym?
• Po zmianie – pracodawca (od czasu do czasu) będzie mógł oczekiwać odebrania przez pracownika telefonu lub odpisania na e-maila w czasie zwolnienia lekarskiego (L4)
• Po zmianie – doprecyzowane zostaną „aktywności niezgodne z celem zwolnienia od pracy”, a zatem – w czasie L4, na spokojnie, będzie można udać się na zakupy czy do lekarza
• Po zmianie – w czasie zwolnienia lekarskiego (L4), nadal nie będzie można wyjechać na wakacje, ale (tak jak i aktualnie) będzie można wyjechać za granicę
• Po zmianie – przebywając na zwolnieniu lekarskim (L4) w jednej pracy, będzie można pracować w innej (pobierając jednocześnie 100% zasiłku chorobowego i 100 proc. wynagrodzenia)
• Rewolucja w L4 „przyklepana” przez rząd, czyli – kiedy nowe zasady dotyczące zwolnień lekarskich miałyby wejść w życie i na jakim etapie są aktualnie prace nad wprowadzeniem ustawy?

Co wolno, a czego nie wolno pracownikowi przebywającemu na zwolnieniu lekarskim (L4), w aktualnym stanie prawnym?

W aktualnym stanie prawnym – zgodnie z art. 17 ustawy z dnia 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa – osoba, przebywająca na zwolnieniu lekarskim z powodu choroby (czyli osoba, której zostało wystawione zaświadczenie lekarskie o czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby) – w czasie przebywania na zwolnieniu (tj. w okresie orzeczonej niezdolności do pracy), nie powinna:

1. wykonywać pracy zarobkowej ani
2. wykorzystywać zwolnienia w sposób niezgodny z jego celem.

Złamanie powyższych zakazów (choćby jednego z nich) – jeżeli zostanie ustalone w toku kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnienia od pracy zgodnie z jego celem, przeprowadzanej przez ZUS lub płatnika składek (czyli najczęściej – pracodawcę) – grozi poważnymi konsekwencjami, poczynając od utraty prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia.

Niedookreślone przesłanki powodujące utratę prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia (w tym brak definicji „pracy zarobkowej” oraz „aktywności niezgodnej z celem zwolnienia od pracy”), napotykają aktualnie liczne problemy interpretacyjne i skutkują niejednolitością orzeczniczą. Dlatego też – Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej – przygotowało projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (nr w wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów: UD114), który ma powyższe kwestie doprecyzować.

Po zmianie – pracodawca (od czasu do czasu) będzie mógł oczekiwać odebrania przez pracownika telefonu lub odpisania na e-maila w czasie zwolnienia lekarskiego (L4)

W aktualnym stanie prawnym –  pierwsza z przesłanek, powodująca utratę prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia, czyli – wykonywanie pracy zarobkowej w czasie przebywania na zwolnieniu lekarskim – nie została w żaden sposób doprecyzowana ani zdefiniowana przez ustawodawcę.

W praktyce, powoduje to, że w czasie zwolnienia, należy powstrzymywać się od wszelkich działań stanowiących realizację obowiązków pracowniczych lub wynikających z innego stosunku prawnego obejmującego świadczenie pracy. Nie ma przy tym znaczenia, czy praca taka, podejmowana jest w pełnym wymiarze czasu pracy, czy stanowi jedynie „sporadyczne” czynności wykonywane w ciągu dnia, jak również – czy w jej wyniku dojdzie do faktycznego osiągnięcia przez pracownika zarobku albo czy jej wykonywanie miało faktyczny wpływ na stan zdrowia pracownika.¹ We wszystkich powyższych przypadkach – stanowić będzie ona bowiem pracę zarobkową podejmowaną w czasie zwolnienia lekarskiego, skutkującą utratą przez pracownika prawa do wynagrodzenia za okres niezdolności do pracy lub zasiłku chorobowego.

Jedynie wyjątkowo, za wykonywanie pracy zarobkowej, może nie zostać uznane:

• uzyskiwanie w trakcie korzystania ze zwolnienia lekarskiego dochodów, niepołączonych z osobistym świadczeniem pracy, np. podpisywanie dokumentów finansowych, sporządzonych przez inne osoby,
• wyłącznie formalnoprawne prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej, jeżeli osoba ją prowadząca, jest równocześnie pracodawcą i w zakresie jej obowiązków, leży nadzór nad działalnością firmy,²
• prowadzenie działalności uzasadnione potrzebą środowiskową, społeczną lub publiczną, nawet gdy otrzymuje się z tego tytułu wynagrodzenie.³

Za podejmowanie pracy zarobkowej w czasie L4, zostanie natomiast również uznane wykonywanie konkretnych czynności związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą, w tym m.in.

• sprawowanie nadzoru nad zatrudnionymi pracownikami,
• obsługa klientów oraz
• przyjmowanie i wydawanie materiałów,²    

jak i wykonywanie pracy w gospodarstwie rolnym.

W aktualnym stanie prawnym – w czasie zwolnienia lekarskiego – lepiej zatem wyłączyć telefon służbowy i nie odpowiadać na służbowe wiadomości e-mailowe, ponieważ na wypadek kontroli przez ZUS prawidłowości wykorzystywania zwolnienia lekarskiego – takie, z pozoru, niewinne czynności, mogą przysporzyć sporych problemów (poczynając od utraty prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia).

Stan ten, ulegnie jednak zmianie, jeżeli ostatecznie wejdzie w życie, przyjęty przez Radę Ministrów projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw. W projekcie tym, proponuje się zdefiniowanie „pracy zarobkowej”, której wykonywanie będzie skutkowało utratą prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia. Zgodnie z zaproponowanym brzmieniem art. 17 ust. 1a – pracą zarobkową (której wykonywanie w czasie zwolnienia, będzie skutkowało utratą prawa do zasiłku chorobowego), będzie każda czynność mająca charakter zarobkowy, niezależnie od stosunku prawnego będącego podstawą jej wykonania. Jednocześnie, zaproponowano jednak również wprowadzenie zastrzeżenia, że pracą zarobkową nie będą czynności incydentalne, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności, jak również kolejne zastrzeżenie, że – istotną okolicznością nie może być polecenie pracodawcy.

Jak wynika z uzasadnienia projektu – „Oznacza to, że praca zarobkowa, jako negatywna przesłanka prawa do zasiłku chorobowego, nie będzie utożsamiana z każdą aktywnością ludzką realizowaną na każdej podstawie prawnej. W przypadkach sporadycznych, incydentalnych i wymuszonych okolicznościami przejawów aktywności zawodowej przyjęto możliwość wyłączenia stosowania tego przepisu. Zatem podjęcie czynności, której zaniechanie mogłoby prowadzić m.in. do znacznych strat finansowych dla pracodawcy czy kontrahenta (np. podpisanie faktur, listów przewozowych, innych dokumentów) nie będzie prowadziło do odebrania świadczenia z ubezpieczenia społecznego.”

Z jednej strony można stwierdzić, że jest to dobra zmiana, ponieważ nieświadome i nieopatrzne wykonanie przez pracownika, w czasie przebywania na zwolnieniu lekarskim, jakiejś czynności w ramach aktywności zawodowej (np. wspomniane powyżej podpisanie faktury czy odpisanie na wiadomość e-mail) nie będzie – po jego stronie – rodziło ryzyka utraty prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia, na wypadek kontroli ZUS. Z drugiej jednak strony – istnieje ryzyko nadużywania powyższej zmiany przez pracodawców, którzy mogą zacząć oczekiwać od pracowników np. odbierania telefonów i odpisywania na e-maile w czasie przebywania przez nich na zwolnieniu lekarskim, z tego powodu, że pracownik nie będzie już mógł odmówić pracodawcy wykonywania powyższych czynności, tłumacząc się ryzykiem utraty prawa do zasiłku. Pracodawca natomiast – oczekując powyższego od pracownika – będzie mógł argumentować, że zaniechanie pracownika w powyższym zakresie, może narazić go na straty finansowe, a zatem – w czasie zwolnienia, pracownik powinien np. odebrać od niego telefon lub odpisać na wiadomość e-mail, w pilnej sprawie. Jedynym zabezpieczeniem dla pracownika, które (choćby w pewnym zakresie) może uchronić go przed nadużyciami – w powyższym zakresie – ze strony pracodawcy, jest zastrzeżenie, iż istotną okolicznością, która wymaga podjęcia przez pracownika czynności zawodowych, w czasie przebywania przez niego na zwolnieniu lekarskim – nie może być polecenie pracodawcy. A zatem – wyłącznie ryzyko np. znacznych strat finansowych dla pracodawcy czy jego kontrahenta, jeżeli dana czynność nie zostanie wykonana przez pracownika (a nie samo „widzimisię” pracodawcy) może uzasadniać podejmowanie przez pracownika jakichkolwiek czynności zawodowych podczas przebywania przez niego na zwolnieniu lekarskim.

Po zmianie – doprecyzowane zostaną „aktywności niezgodne z celem zwolnienia od pracy”, a zatem – w czasie L4, na spokojnie, będzie można udać się na zakupy czy do lekarza

W aktualnym stanie prawnym – druga z przesłanek, powodująca utratę prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia, czyli – „wykorzystywanie zwolnienia w sposób niezgodny z celem” – również nie została w żaden sposób doprecyzowana ani zdefiniowana przez ustawodawcę.

W orzecznictwie „utarło się” jednak, iż – za wykorzystywanie zwolnienia w sposób niezgodny z jego celem (z uwagi na fakt, iż celem zwolnienia jest odzyskanie przez pracownika zdolności do pracy) – zostaną uznane wszelkie czynności, mogące przedłużyć okres niezdolności pracownika do pracy, czyli zachowania utrudniające proces leczenia i rekonwalescencję.⁴

Wykorzystywaniem zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z jego celem, będzie zatem np.:

• wykonywanie, w czasie zwolnienia, remontu mieszkania,
• wyjazd na wakacje czy
• uczestniczenie w zawodach sportowych,

nawet, jeżeli zwolnienie zostało wystawione przez lekarza z adnotacją, że „chory może chodzić”.

Osoba niezdolna do pracy może jednak, w czasie zwolnienia, wykonywać zwykłe czynności życia codziennego oraz czynności związane z jej stanem zdrowia, czyli np. udać się do apteki, po codzienne zakupy żywności, na badania lub wizytę lekarską. Również wyjście na spacer, w ramach rekonwalescencji (jeżeli „chory może chodzić”) – nie będzie stanowiło podstawy do odmowy przez ZUS prawa do zasiłku chorobowego.

W tym zakresie akurat – niewiele zmieni się w przypadku wejścia w życie projektu resorty pracy (który w dniu 14 października br. został przyjęty przez Radę Ministrów), który zakłada jedynie zdefiniowanie w ustawie tego, co już „utarło się” w orzecznictwie. Zgodnie z projektowanym art. 17 ust. 1 pkt 2 ustawy – utratę prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia, ma powodować „podejmowanie aktywności niezgodnej z celem tego zwolnienia”. Pojęcie „aktywności niezgodnej z celem zwolnienia od pracy” zostało przy tym zdefiniowane w projektowanym art. 17 ust. 1b, zgodnie z którym – aktywnością taką, mają być „wszelkie działania utrudniające lub wydłużające proces leczenia lub rekonwalescencję”. Jednocześnie, zaproponowano jednak również wprowadzenie zastrzeżenia, że „aktywnością niezgodną z celem zwolnienia od pracy” nie będą „zwykłe czynności dnia codziennego lub czynności incydentalne, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności”, czyli właśnie np. udanie się do sklepu celem zakupu żywności, udanie się do apteki celem zakupu leków czy materiałów medycznych, jak również udanie się na zabieg medyczny czy kontrolę lekarską. Jak wynika z uzasadnienia projektu – „Z uwagi na fakt, że nie sposób jest enumeratywnie wskazać wszystkich przypadków, w których osoba chora będzie zmuszona do podjęcia niezbędnej aktywności – w przepisie zaproponowano ogólne sformułowanie odnoszące się do niepowodujących utraty prawa do zasiłku czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności.”

Po zmianie – w czasie zwolnienia lekarskiego (L4), nadal nie będzie można wyjechać na wakacje, ale (tak jak i aktualnie) będzie można wyjechać za granicę

Omawiany projekt – w jego pierwotnej wersji – zakładał ponadto rozszerzenie katalogu przesłanek utraty prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia, o przypadek, gdy osoba przebywa w innym miejscu niż wskazane w tym zwolnieniu lub zawiadomieniu, o którym mowa w art. 59 ust. 5e ustawy, jako adres pobytu w okresie niezdolności do pracy. Jeżeli jednak ubezpieczony udokumentowałby, że nieobecność ta była uzasadniona względami zdrowotnymi lub koniecznością podjęcia czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności – wskazana sankcja (w postaci utraty prawa do zasiłku) nie znajdowałaby zastosowania (projektowany pierwotnie art. 17 ust. 1 pkt 3).

W aktualnym stanie prawnym – ubezpieczony zobowiązany jest podać lekarzowi wystawiającemu zwolnienie adres pobytu w okresie czasowej niezdolności do pracy, jeżeli adres udostępniony na profilu informacyjnym wystawiającego zaświadczenie lub znajdujący się w dokumentacji medycznej ubezpieczonego, różni się od adresu pobytu w okresie czasowej niezdolności do pracy. Ubezpieczony jest także zobowiązany poinformować płatnika składek (czyli najczęściej pracodawcę) oraz ZUS o zmianie adresu pobytu w trakcie niezdolności do pracy, nie później niż w ciągu 3 dni od wystąpienia tej okoliczności (art. 59 ust. 5e ustawy).

Posiadanie powyższego adresu pobytu ubezpieczonego przez ZUS i płatnika składek, jest konieczne w celu umożliwienia powyższym – przeprowadzenia kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnienia lekarskiego. Jeżeli doszłoby do przyjęcia projektowanej regulacji, która została przewidziana w pierwotnej wersji projektu – jeżeli podczas takiej kontroli, osoby kontrolujące nie zastałyby ubezpieczonego – stanowiłoby to podstawę do utraty przez niego prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia od pracy, chyba że udokumentowałby on (tj. ubezpieczony), że nieobecność ta była uzasadniona względami zdrowotnymi lub koniecznością podjęcia czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagały istotne okoliczności.

Korzyścią dla pracowników, wynikającą z wprowadzenia takiej regulacji, byłoby to, że – nie każda nieobecność podczas kontroli, stanowiłaby podstawę do odmowy prawa do zasiłku. Jeżeli bowiem ubezpieczony wykazałby, że jego nieobecność była spowodowana np. względami zdrowotnymi – przesłanka określona w pierwotnie projektowanym art. 17 ust. 1 pkt 3 nie znajdowałby zastosowania. Jak wynikało z uzasadnienia pierwotnej wersji projektu – „Chodzi tu o przypadki, gdy ubezpieczony w szczególności odbywał wizytę u lekarza, rehabilitację, udał się na badania, do apteki lub na spacer w ramach rekonwalescencji. (…) Jednocześnie należy jednak zaznaczyć, że przez określenie „czynności incydentalne, których podjęcie w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności” należy rozumieć w szczególności nieobecność spowodowaną zakupami żywności.”

Zostałoby zatem doprecyzowane, iż nieprzebywanie pod adresem wskazanym w zaświadczeniu lekarskim lub w zawiadomieniu wysłanym do ZUS i pracodawcy, w czasie przebywania na zwolnieniu – nie będzie powodowało utraty prawa do zasiłku, jeżeli było spowodowane wizytą u lekarza lub koniecznością zrobienia zakupów, ale już wyjazd na wakacje w czasie zwolnienia (jeżeli nie byłby to np. wyjazd do sanatorium, uzasadniony względami zdrowotnymi) – powodowałby (jak i powoduje również w obecnym stanie prawnym) utratę prawa do zasiłku.

Projekt, w jego pierwotnej wersji (uwzględniającej projektowany zapis art. 17 ust. 1 pkt 3), wychodził również naprzeciw oczekiwaniom osób chorych, które nierzadko stają przed dylematem, czy w okresie orzeczonej niezdolności do pracy mogą wyjechać poza granice Polski. Z pierwotnie projektowanej regulacji art. 17 ust. 1c wprost miało wynikać, że „miejscem wskazanym w zwolnieniu lub zawiadomieniu może być adres pobytu w innym państwie, jeżeli jest to uzasadnione zaleceniami lekarza lub innymi istotnymi okolicznościami, chyba że ZUS ma możliwość zlecenia przeprowadzenia kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnienia w tym państwie na mocy przepisów odrębnych.” Jeżeli zatem adresem pobytu ubezpieczonego wskazanym w zwolnieniu lekarskim (lub zawiadomieniu wysłanym przez niego do ZUS i płatnika składek) byłby adres w państwie, w którym na zlecenie ZUS istniałaby możliwość przeprowadzenia kontroli – nie byłoby konieczne spełnienie żadnych dodatkowych warunków (tzn. przebywanie przez chorego w tym państwie, nie musiałoby być uzasadnione zaleceniami lekarza ani innymi istotnymi okolicznościami). Miałoby to znajdować zastosowanie przede wszystkim w przypadku państw członkowskich UE, gdyż na podstawie przepisów prawa UE – ZUS ma możliwość wystąpienia do zagranicznej instytucji ubezpieczeniowej o przeprowadzenie kontroli, jeżeli osoba niezdolna do pracy zamieszkuje lub przebywa w innym państwie członkowskim.

Natomiast, jeżeli ubezpieczony wskazałby jako miejsce pobytu adres w innym państwie – konieczne byłoby spełnienie dodatkowych przesłanek w postaci uzasadnienia zaleceniami lekarza (np. zaleceniem lekarza do zmiany środowiska i klimatu z uwagi na stan zdrowia) lub innymi istotnymi okolicznościami (np. możliwością zapewnienia osobie chorej opieki przez osobę zamieszkałą w innym kraju).

Po zmianie – przebywając na zwolnieniu lekarskim (L4) w jednej pracy, będzie można pracować w innej (pobierając jednocześnie 100% zasiłku chorobowego i 100 proc. wynagrodzenia)

Kolejna ze zmian w zakresie art. 17 ustawy z dnia 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, którą przewiduje rządowy projekt ustawy ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw, polega na dodaniu do ww. przepisu ust. 1c w brzmieniu: „W przypadku spełniania warunków do podlegania ubezpieczeniom społecznym z co najmniej dwóch tytułów do tych ubezpieczeń niezdolność do pracy z powodu choroby dotyczy każdego z tych tytułów, dla których odrębnie wystawia się zwolnienie od pracy.” Jednocześnie – w art. 17 ust. 1d zastrzeżono jednak, iż – w sytuacji w której „praca zarobkowa w ramach określonego tytułu może być wykonywana z uwagi na rodzaj tej pracy, na żądanie ubezpieczonego można nie wystawić zwolnienia od pracy z tego tytułu.”

Oznacza to, że w przypadku, gdy osoba ubezpieczona spełnia warunki do podlegania ubezpieczeniom społecznym z co najmniej dwóch tytułów do tych ubezpieczeń (np. jest zatrudniona u dwóch pracodawców/płatników składek) – na jej żądanie, zwolnienie lekarskie nie obejmie pracy (ze względu na rodzaj tej pracy), która jest wykonywana przez nią na podstawie innego tytułu niż praca, której dotyczy zwolnienie. Z własnej inicjatywy (zgłoszonej lekarzowi, który będzie wystawiał zwolnienie lekarskie), ubezpieczony/pracownik będzie zatem mógł wykonywać pracę, która z uwagi na rodzaj tej pracy, może być wykonywana w czasie przebywania przez pracownika/ubezpieczonego na L4 w innej pracy/tj. w okresie niezdolności do innej pracy (np. chirurg ze złamanym palcem, który jest niezdolny do pracy chirurga w szpitalu, z powodzeniem będzie mógł wykonywać pracę nauczyciela akademickiego prowadzącego wykłady z chirurgii, a dziennikarz z chrypką, który nie poprowadzi audycji w telewizji czy radiu, będzie mógł pracować np. w redakcji).

Ubezpieczony (pracownik) – zgodnie z projektowanym art. 17 ust. 1e – będzie wówczas jedynie zobowiązany do powiadomienia pracodawcy u którego będzie wykonywał pracę podczas przebywania na zwolnieniu w innej pracy, o okresie na jaki zostało mu wystawione to zwolnienie (z innego tytułu).

Rewolucja w L4 „przyklepana” przez rząd, czyli – kiedy nowe zasady dotyczące zwolnień lekarskich miałyby wejść w życie i na jakim etapie są aktualnie prace nad wprowadzeniem ustawy?

Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (nr w wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów: UD114) – co do zasady – zakłada, że nowe przepisy miałyby wejść w życie z dniem 1 stycznia 2026 r. W ustawie zastrzeżono jednak kilka wyjątków i tak np. przepisy, zgodnie z którymi praca u jednego z pracodawców będzie możliwa podczas niezdolności do pracy (z powodu choroby) u innego pracodawcy – mają wejść w życie po upływie 12 miesięcy od ogłoszenia ustawy w Dzienniku Ustaw.

¹ zob. wyrok SN z dnia 6.02.2008 r., sygn. akt II UK 10/07

² zob. wyrok SN z dnia 4.04.2012 r., sygn. akt II UK 186/11

³ zob. wyrok SN z dnia 5.04.2016 r., sygn. akt II UK 171/15

⁴ zob. wyrok SN z dnia 25.04.2013 r., sygn. akt I UK 606/12

Podstawa prawna:

• Projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (nr w wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów: UD114)
• Ustawa z dnia 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2025 r., poz. 501 z poźn. zm.)

fot. KPRM