Odrzucenie spadku i tak nie uchroni przed długami po zmarłym

• Córka odrzuciła spadek po matce, ale i tak sąd przyznał spadek (z długami!)
• Przyjęcie i odrzucenie spadku
• Pro futuro i mortis causa: trzeba o tym pamiętać
• Co powinno zawierać oświadczenie o odrzuceniu spadku?
• Skarga nadzwyczajna do Sądu Najwyższego - RPO zaangażował się w sprawę
• Na kogo przechodzi spadek po odrzuceniu?
• Odrzucenie spadku w imieniu dziecka
• Termin do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku przez przedstawicieli ustawowych małoletniego spadkobiercy
• Dziewczynka odziedziczyła dług, choć matka odrzuciła spadek w jej imieniu. Skarga nadzwyczajna Rzecznika uznana przez SN
• Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku
• Zrzeczenie się spadku to nie to samo co odrzucenie spadku
• Błąd co do prawa i co do faktów. Nieznajomość rzeczywistego stanu spadku - niewiedza, że w skład spadku wchodzą długi
• 3 MOŻLIWOŚCI CO DO SKUTKÓW ZŁOŻENIA OKREŚLONYCH OŚWIADCZEŃ
• Gdzie złożyć odrzucenie spadku?
• Ktoś z dalszej rodziny odrzucił spadek - co robić? Czy też odrzucić?
• Czy na 2025 r. i 2026 r. planowane są jakieś zmiany w spadkach?
• Ile kosztuje odrzucenie spadku w 2025 roku?
• Jaki sąd jest właściwy do rozpoznania wniosku o stwierdzenie nabycia spadku?

Córka odrzuciła spadek po matce, ale i tak sąd przyznał spadek (z długami!)

W zakresie postępowania spadkowego i dziedziczenia po zmarłych członkach rodziny wciąż jest dużo pytań i wątpliwości. Pojawiają się one szczególnie przy tego typu "perełkach orzeczniczych" - kiedy to sądy wydają dość kontrowersyjne wyroki. W ostatnim czasie taki właśnie zapadł, a dotyczył przyznania przez sąd całego spadku po matce - córce - mimo że córka odrzuciła spadek. Córka nie musiała czekać długo aż zgłoszą się do niej wierzyciele, bo spadek obciążony był długami. Sprawa trafiła do RPO. Jak czytamy w komunikacje RPO:

• Sąd stwierdził, że spadek po zmarłej nabyła jej córka na podstawie ustawy z dobrodziejstwem inwentarza.
• Córka otrzymała spadek, mimo że złożyła oświadczenie o odrzuceniu spadku, co zgodnie z prawem powinno było ją wyłączać od dziedziczenia.
• Wierzyciel matki skierował do córki - spadkobierczyni wezwania do zapłaty zobowiązań po zmarłej matce.

Przyjęcie i odrzucenie spadku

Jak wynika wprost z przepisów Kodeksu Cywilnego, a konkretnie z przepisu art. 1012: Spadkobierca może:

• bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste);
• bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza);
• bądź też spadek odrzucić.

Co dalej wskazują przepisy? Okazuje się, że przyjęcie lub odrzucenie udziału spadkowego przypadającego spadkobiercy z tytułu podstawienia może nastąpić niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia udziału spadkowego, który temu spadkobiercy przypada z innego tytułu. Spadkobierca może odrzucić udział spadkowy przypadający mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu. Poza wypadkami przewidzianymi w paragrafach poprzedzających spadkobierca nie może spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić.

Pro futuro i mortis causa: trzeba o tym pamiętać

W kontekście 6 miesięcznego terminu na złożenie oświadczenia trzeba pamiętać o dwóch ważnych sprawach (one nie miały miejsca w omawianej sprawie, ale warto je zasygnalizować):

• oświadczenia spadkowego nie można złożyć jeszcze za życia przyszłego spadkodawcy, stanowiłoby to bowiem niedozwoloną czynność mortis causa (czynności prawne na wypadek śmierci). Tak więc czynność jest skuteczna dopiero po śmierci osoby, która jej dokonała, są dwie takie czynności w prawie polskim: testament oraz zrzeczenie się dziedziczenia.
• nie można dokonać czynności za wcześnie. Chodzi więc o status oświadczenia spadkowego złożonego pro futuro w tym sensie, że po śmierci określonej osoby (spadkodawcy), jednak zbyt wcześnie w rozumieniu art. 1015 § 1 k.c., czyli przed rozpoczęciem biegu terminu dla konkretnego tytułu dziedziczenia. Potwierdza to uchwała Sądu Najwyższego z 19.10.2018 r. (III CZP 36/18): złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez osobę, w stosunku do której nie rozpoczął jeszcze biegu termin określony w art. 1015 § 1 Kodeksu cywilnego, jest bezskuteczne.

Co powinno zawierać oświadczenie o odrzuceniu spadku?

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno zawierać:

• imię i nazwisko spadkodawcy, datę i miejsce jego śmierci oraz ostatnie miejsce jego zwykłego pobytu;
• tytuł powołania do spadku;
• treść złożonego oświadczenia;
• wymienienie wszelkich wiadomych składającemu oświadczenie osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych, jak również wszelkich testamentów, chociażby składający oświadczenie uważał je za nieważne, oraz danych dotyczących treści i miejsca przechowania testamentów.

Skarga nadzwyczajna do Sądu Najwyższego - RPO zaangażował się w sprawę

W całą sprawę zaangażował się Rzecznik Praw Obywatelskich złożył skargę nadzwyczajną do Sądu Najwyższego, wnosząc o zwrot sprawy sądowi. Zaskarżonemu postanowieniu RPO Marcin Wiącek zarzucił rażące naruszenie prawa:

• naruszenie zasad oraz wolności i praw człowieka i obywatela chronionych w art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP prawa do ochrony własności i praw majątkowych oraz prawa dziedziczenia uczestniczki - poprzez stwierdzenie na jej rzecz nabycia spadku po zmarłej matce, pomimo że uczestniczka ta skutecznie złożyła oświadczenie o odrzuceniu spadku, co oznacza, że na gruncie omawianej sprawy została ona pozbawiona możliwości „ochrony przed spadkiem", co w dalszej kolejności naraża ją na niekorzystne skutki w sferze jej praw majątkowych.
• art. 1020 Kodeksu cywilnego - poprzez jego niezastosowanie i stwierdzenie, że spadek po zmarłej na podstawie ustawy z dobrodziejstwem inwentarza nabyła córka w całości, pomimo złożenia przez nią oświadczenia o odrzuceniu spadku, co zgodnie z brzmieniem tego przepisu powinno skutkować wyłączeniem jej od dziedziczenia, tak jakby nie dożyła otwarcia spadku;
• art. 670 § 1 i art. 677 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego - poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i nienależyte wypełnienie przez sąd spadku obowiązku zbadania z urzędu, kto jest spadkobiercą po zmarłej oraz brak uwzględnienia skutecznie złożonego przez jedyną córkę oświadczenia o odrzuceniu spadku po matce i w konsekwencji brak ustalenia prawidłowego kręgu spadkobierców.

Na kogo przechodzi spadek po odrzuceniu?

Istotne jest to na kogo przechodzi spadek po odrzuceniu. Bo przecież skoro przykładowo syn odrzuciłby spadek po swojej matce, a nie miałby rodzeństwa, a mąż matki - jego ojciec - od dawna nie żyje, a ten syn ma dziecko czy dzieci, to spadek przechodzi w następnej kolejności dziedziczenia na jego dzieci. Jeśli więc chce się uchronić całą rodzinę od dziedziczenia spadku z długami, wszyscy zainteresowani (czy też rodzic w imieniu niepełnoletnich dzieci) powinni złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku. Jeżeli osoba, która była pierwszą w kolejności do dziedziczenia spadku, zdecydowała się go odrzucić, przechodzi on na kolejną osobę, zgodnie z ustawową kolejnością dziedziczenia.

Odrzucenie spadku w imieniu dziecka

Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych z dnia 7 lipca 2022 r., I NSNc 158/21, wskazuje, że dobro dziecka jako zasada konstytucyjna odgrywa kluczowe znaczenie w procesie wykładni przepisów ustawowych. Długotrwałość, a niekiedy nawet przewlekłość procedury związanej z odrzuceniem spadku przez małoletniego spadkobiercę nie może pozbawiać go ustawowego prawa wynikającego z art. 1015 § 1 KC i „ochrony przed spadkiem” (art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP), którego przyjąć nie chce.

Termin do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku przez przedstawicieli ustawowych małoletniego spadkobiercy

Nie nasuwa wątpliwości, iż postępowanie, o jakim mowa w art. 101 § 3 KRO, ma wpływ na bieg terminu do złożenia oświadczenia spadkowego przez małoletniego spadkobiercę. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że jeżeli postanowienie sądu opiekuńczego uprawomocni się przed upływem tego terminu, możliwe jest jego dochowanie, a przedstawiciel ustawowy powinien złożyć stosowne oświadczenie przed notariuszem albo wniosek do sądu spadku. W takim wypadku przedstawiciel ustawowy małoletniego ma możliwość złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w terminie określonym w art. 1015 § 1 KC. Oceny tej nie zmienia udział tylko jednego z rodziców - przedstawicieli ustawowych - w uregulowanym w art. 101 § 3 KRO postępowaniu o udzielenie przez sąd opiekuńczy zgody na przyjęcie albo odrzucenie spadku przez małoletniego. Termin do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku nie może rozpocząć biegu oddzielnie dla każdego z przedstawicieli ustawowych małoletniego, skoro termin ten biegnie nie w odniesieniu do nich, lecz małoletniego, którego reprezentują - tak podkreślił w postanowieniu Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 27 stycznia 2021 r., V CSK 12/21.

Dziewczynka odziedziczyła dług, choć matka odrzuciła spadek w jej imieniu. Skarga nadzwyczajna Rzecznika uznana przez SN

Jak czytamy w komunikacie przekazanym przez biuro RPO, podobnych kontrowersyjnych spraw jest więcej. Jeszcze w 2022 r. mogliśmy usłyszeć o takiej sprawie, że decyzją sądu dziewczynka odziedziczyła po dziadku spadek obciążony długami. Stało się tak, choć rodzice złożyli notarialne oświadczenie o odrzuceniu spadku w jej imieniu. Sąd uznał, że nastąpiło to już po upływie terminu dopuszczalnego przez prawo Stając w obronie praw majątkowych dziewczynki, Rzecznik Praw Obywatelskich złożył skargę nadzwyczajną na jej korzyść. W dniu 7 lipca 2022 r. Sąd Najwyższy uwzględnił tę skargę nadzwyczajną (sygn. akt I NSNc 158/21). Podkreślił, że odrzucenie spadku w imieniu małoletniego powinno być uregulowane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym jako czynność nie wymagająca zezwolenia sądu opiekuńczego.

Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku

Trzeba wiedzieć, że w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd jest związany wnioskiem tylko co do osoby spadkodawcy. Sposób dziedziczenia i krąg spadkobierców jest ustalany z urzędu. Obowiązek zbadania, kto jest spadkobiercą, dotyczy spadkobierców zarówno powołanych do spadku z ustawy, jak i z testamentu. Przy dziedziczeniu ustawowym konieczne jest ustalenie głównie związku rodzinnego określonych osób fizycznych ze spadkodawcą, o których mowa w art. 931-937 KC oraz okoliczności wyłączających poszczególne osoby od dziedziczenia. Stąd też tak ważne jest dokładne rozeznanie w sytuacji rodzinnej, co może być niejednokrotnie sporym problemem w praktyce.

Zrzeczenie się spadku to nie to samo co odrzucenie spadku

Z praktycznych aspektów należy też wiedzieć, że zrzeczenie się spadku to nie to samo co odrzucenie spadku. Wynika to z tego, że odrzucić spadek można po śmierci spadkodawcy (w ciągu 6 miesięcy od dowiedzenia się o powołaniu do spadku - jak już było zaznaczone) a zrzec się dziedziczenia można wyłącznie, gdy spadkodawca jeszcze żyje. W przypadku zrzeczenia się spadku, niezbędna jest umowa w formie aktu notarialnego zawarta pomiędzy spadkodawcą i spadkobiercą. Z kolei, aby odrzucić spadek, konieczne jest złożenie oświadczenia woli przed sądem lub notariuszem.

Błąd co do prawa i co do faktów. Nieznajomość rzeczywistego stanu spadku - niewiedza, że w skład spadku wchodzą długi

W praktyce wiele osób kiedy dowiaduje się, że otrzymało spadek w pierwszej chwili nie kryje radości, ale niestety w takiej sytuacji powinno nam się włączyć tzw. krytyczne myślenie. Emocje trzeba odłożyć na bok, a racjonalnie podejść do sprawy. Dlaczego? Ponieważ w rzeczywistości może mieć miejsce błąd co do prawa i co do faktów. Często dochodzi do nieznajomości rzeczywistego stanu spadku - niewiedza, że w skład spadku wchodzą długi może powodować poważne konsekwencje, w tym prawne. Na gruncie art. 84 k.c. nie ma przeszkód do uznania za błąd prawnie doniosły nie tylko błędu co do faktów, ale i błędu co do prawa - jeżeli oczywiście dotyczy on treści czynności prawnej i jest istotny (zob. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 1974 r., II CR 761/73 i z dnia 10 października 2000 r., IV CKN 144/00). W jednej ze spraw, z punktu widzenia art. 1019 k.c. pozbawiony doniosłości prawnej był brak świadomości wnioskodawczyni co do tego, że jest spadkobiercą. Wynikał on z nieznajomości przepisów prawa. Gdyby bowiem wnioskodawczyni zapoznała się z przepisami art. 931-934 k.c., wiedziała by, że jest spadkobiercą ustawowym po ww. osobie. Wspomniany brak świadomości po stronie wnioskodawczyni wynikał z nieznajomości prawa, a nie z usprawiedliwionego błędu co do prawa. Nieznajomość prawa nie usprawiedliwia tego, kto go nie zna i nie niweluje negatywnych skutków prawnych, które ustawa wiąże z brakiem aktów staranności.

3 MOŻLIWOŚCI CO DO SKUTKÓW ZŁOŻENIA OKREŚLONYCH OŚWIADCZEŃ

1. Złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku wprost.
2. Złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
3. Złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku.

Porządkując powyższe rozważania warto odnieść się do wypowiedzi i komentarza jednego z czołowych przedstawicieli prawa cywilnego w Polce. Doktor, radca prawny Kamil Szpyt podkreśla w komentarzu do Kodeksu Cywilnego:

"1. Złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku wprost. Od chwili przyjęcia przez spadkobiercę spadku ponosi on odpowiedzialność za długi z całego swego majątku (art. 1030 zd. 2 KC). Dochodzi wówczas do połączenia majątku spadkobiercy i masy spadkowej (tudzież jej idealnego udziału, w razie wielości spadkobierców) w jeden majątek i to z niego spadkobierca odpowiada za długi spadkowe. Oczywiście, zakres odpowiedzialności będzie różny w zależności od tego, czy spadkobierca przyjął spadek wprost czy z dobrodziejstwem inwentarza, niemniej zawsze będzie odpowiadał całością swojego majątku (zob. P. Tomala, Dział, s. 1059-1060). W przypadku nabycia wprost odpowiedzialność ta będzie pozbawiona jakichkolwiek ograniczeń (art. 1031 § 1 KC).

2. Złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Złożenie przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza sprawia, że ponosi on odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku (art. 1031 § 2 zd. 1 KC). Wbrew temu, co mogłoby się wydawać na pierwszy rzut oka, za wspomniane długi nie odpowiada wyłącznie z masy spadkowej, ale również ze składników własnego majątku, które w momencie przyjęcia spadku przekształciły się w jeden majątek. Przy czym, jak wskazuje się zgodnie w orzecznictwie, złożenie "przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza wywołuje skutek prawny w postaci faktycznego ograniczenia jego odpowiedzialności za długi spadkowe spadkodawcy, ale w stosunku do tych wierzycieli, wobec których spadkobierca skutecznie procesowo powołał się na to ograniczenie na etapie postępowania rozpoznawczego lub klauzulowego" (art. 319 i 792 KPC) (wyr. SA w Łodzi z 4.7.2013 r., I ACa 219/13, Legalis; por. wyr. SA w Szczecinie z 29.5.2012 r., I ACa 288/12, OSA 2013, Nr 3, s. 98-105).

3. Złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku. Jak już zostało wcześniej wskazane, spadkobierca nie jest zmuszony do wyrażenia zgody na przyjęcie spadku - ani wprost, ani z dobrodziejstwem inwentarza. Ma w tym zakresie całkowitą autonomię woli. Nie ma żadnych przeciwwskazań, by spadek odrzucił. Dochodzi wówczas do unicestwienia ze skutkiem ex tunc jego nabycia, do którego doszło w momencie otwarcia spadku (zob. E. Lewandowska, Oświadczenie, s. 85). Spadkobierca jest wówczas traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 KC). Za niedopuszczalne należy przy tym uznać podejmowanie prób oceniania złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w kategoriach nadużycia prawa podmiotowego (art. 5 KC), i to nawet w przypadku, gdy takie działanie spadkobiercy stawia wierzycieli zmarłego w nadzwyczaj niekorzystnej sytuacji (zob. M. Wilejczyk, Stosowanie, s. 55)." (zob. K. Szypt, Komentarz do art. 1012 KC, [w:] M. Załucki (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 4, 2024, Legalis/el).

Gdzie złożyć odrzucenie spadku?

Oświadczenie o odrzuceniu spadku można złożyć w Sądzie lub u notariusza.

Ktoś z dalszej rodziny odrzucił spadek - co robić? Czy też odrzucić?

Często zdarza się taka sytuacja, że ktoś z naszej dalszej rodziny odrzucił spadek, co robić w takiej sytuacji? Czy powinno to budzić niepokój, czy wtedy też warto odrzucić spadek? Jak się okazuje z takimi pytaniami można nagminnie się spotkać, na co wskazuje środowisko notariuszy. Jak czytamy na stronie Izby Notarialnej w Poznaniu? "Możemy potraktować to jak zawiadomienie o nabyciu spadku. A domyślamy się, że spadek to same długi. Bo przecież kto by odrzucał spadek, dzięki któremu może poprawić swój los. Idziemy więc do notariusza, by spadek odrzucić, a tu słyszymy, że jeszcze nie czas. Być może wkrótce może się to zmienić. Sąd ma zawiadamiać o odrzuceniu spadku jedynie tych spadkobierców, którzy stali się nimi w wyniku odrzucenia spadku przez wcześniejszego krewnego – informuje notariusz Maciej Celichowski, rzecznik Izby Notarialnej w Poznaniu. (....) Rolą notariusza jest informowanie spadkobierców o istniejących procedurach, a te w przypadku spraw związanych z małoletnimi wiążą się z koniecznością uzyskania zgody sądu. Bardzo często rejenci spotykają się z sytuacją, w której upływa ustawowy termin na odrzucenie spadku przez małoletniego, a ciągle nie ma formalnej zgody sądu. Wszelkie uproszczenie procedur prawnych, to zawsze korzyść dla obywateli" – informuje notariusz dr Andrzej Rataj, prezes Rady Izby Notarialnej w Poznaniu.

Czy na 2025 r. i 2026 r. planowane są jakieś zmiany w spadkach?

Tak, są planowane spore zmiany w spadkach na najbliższe lata, w tym na 2025 r. i 2026 r. Nie wiadomo jednak kiedy regulacja wejdzie w życie i czy zostanie uchwalona w takiej wersji jak proponuje się teraz. Ministerstwo Sprawiedliwości już w 2024 r. informowało, że zmiany dotyczą m.in. przesłanek sporządzenia testamentu ustnego, uregulowania testamentu wojskowego w Kodeksie cywilnym oraz rozszerzenia katalogu podmiotów, które nie mogą być świadkami testamentu. Chodzi o projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (numer projektu: UD30).Prawdopodobnie będzie dopuszczalna forma videotestamentu, tj. sporządzania testamentu ustnego za pomocą urządzeń audiowizualnych, takich jak nagrania wideo czy też tylko audio: głosu spadkodawcy. Szczegóły w ciekawym artykule poniżej.

Ile kosztuje odrzucenie spadku w 2025 roku?

Opłata od złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku wynosi 100 zł od każdej osoby, która odrzuca spadek. Oświadczenie o odrzuceniu spadku można złożyć w Sądzie lub u notariusza.

Jaki sąd jest właściwy do rozpoznania wniosku o stwierdzenie nabycia spadku?

Właściwym do rozpoznania wniosku jest zawsze sąd rejonowy ostatniego miejsca zamieszkania osoby zmarłej (spadkodawcy), a jeśli miejsca tego nie da się ustalić w Polsce, wówczas właściwym będzie sąd miejsca położenia majątku spadkowego.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1061, 1237)