Nowe zasady L4: w czasie zwolnienia, pracodawca (niekiedy) będzie mógł oczekiwać odebrania przez pracownika telefonu lub odpisania na e-maila, ale pracownik będzie też mógł wyjechać za granicę i wykonywać inną pracę

• Do czego – w aktualnym stanie prawnym – uprawniony jest pracownik w czasie przebywania na zwolnieniu lekarskim, a czego mu nie wolno?
• W przypadku wprowadzenia projektowanych zmian – pracodawca (niekiedy) będzie mógł oczekiwać odebrania przez pracownika telefonu lub odpisania na e-maila w czasie L4
• W przypadku wprowadzenia projektowanych zmian – doprecyzowane zostaną „aktywności niezgodne z celem zwolnienia od pracy”
• W przypadku wprowadzenia projektowanych zmian – nadal nie będzie można wyjechać na wakacje, ale będzie można wyjechać za granicę
• Po zmianie – będzie można jednocześnie pobierać zasiłek chorobowy, jak i 100 proc. wynagrodzenia za pracę
• Kiedy nowe regulacje miałyby wejść w życie?

Do czego – w aktualnym stanie prawnym – uprawniony jest pracownik w czasie przebywania na zwolnieniu lekarskim, a czego mu nie wolno?

W obecnym stanie prawnym – zgodnie z art. 17 ustawy z dnia 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa – osoba, przebywająca na zwolnieniu lekarskim w z powodu choroby (czyli osoba, której zostało wystawione zaświadczenie lekarskie o czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby) – w czasie przebywania na zwolnieniu (tj. w okresie orzeczonej niezdolności do pracy), nie powinna:

1. wykonywać pracy zarobkowej ani
2. wykorzystywać zwolnienia w sposób niezgodny z jego celem. 

Złamanie powyższych zakazów (choćby jednego z nich) – jeżeli zostanie ustalone w toku kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnienia od pracy zgodnie z jego celem, przeprowadzanej przez ZUS lub płatnika składek (czyli najczęściej – pracodawcę) – grozi poważnymi konsekwencjami, poczynając od utraty prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia. 

Niedookreślone przesłanki powodujące utratę prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia (w tym brak definicji „pracy zarobkowej” oraz „aktywności niezgodnej z celem zwolnienia od pracy”), napotykają aktualnie liczne problemy interpretacyjne i skutkują niejednolitością orzeczniczą. Dlatego też – Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej – przygotowało projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (nr w wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów: UD114), który ma powyższe kwestie doprecyzować. 

W przypadku wprowadzenia projektowanych zmian – pracodawca (niekiedy) będzie mógł oczekiwać odebrania przez pracownika telefonu lub odpisania na e-maila w czasie L4

W aktualnym stanie prawnym –  pierwsza z przesłanek, powodująca utratę prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia, czyli – wykonywanie pracy zarobkowej w czasie przebywania na zwolnieniu lekarskim – nie została w żaden sposób doprecyzowana ani zdefiniowana przez ustawodawcę. 

W praktyce, powoduje to, że w czasie zwolnienia, należy powstrzymywać się od wszelkich działań stanowiących realizację obowiązków pracowniczych lub wynikających z innego stosunku prawnego obejmującego świadczenie pracy. Nie ma przy tym znaczenia, czy praca taka, podejmowana jest w pełnym wymiarze czasu pracy, czy stanowi jedynie „sporadyczne” czynności wykonywane w ciągu dnia, jak również – czy w jej wyniku dojdzie do faktycznego osiągnięcia przez pracownika zarobku albo czy jej wykonywanie miało faktyczny wpływ na stan zdrowia pracownika.¹ We wszystkich powyższych przypadkach – stanowić będzie ona bowiem pracę zarobkową podejmowaną w czasie zwolnienia lekarskiego, skutkującą utratą przez pracownika prawa do wynagrodzenia za okres niezdolności do pracy lub zasiłku chorobowego. 

Jedynie wyjątkowo, za wykonywanie pracy zarobkowej, może nie zostać uznane:

• uzyskiwanie w trakcie korzystania ze zwolnienia lekarskiego dochodów, niepołączonych z osobistym świadczeniem pracy, np. podpisywanie dokumentów finansowych, sporządzonych przez inne osoby, 
• wyłącznie formalnoprawne prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej, jeżeli osoba ją prowadząca, jest równocześnie pracodawcą i w zakresie jej obowiązków, leży nadzór nad działalnością firmy,²
• prowadzenie działalności uzasadnione potrzebą środowiskową, społeczną lub publiczną, nawet gdy otrzymuje się z tego tytułu wynagrodzenie.³

Za podejmowanie pracy zarobkowej w czasie L4, zostanie natomiast również uznane wykonywanie konkretnych czynności związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą, w tym m.in.:

• sprawowanie nadzoru nad zatrudnionymi pracownikami, 
• obsługa klientów oraz
• przyjmowanie i wydawanie materiałów,²

jak i wykonywanie pracy w gospodarstwie rolnym.

W aktualnym stanie prawnym – w czasie zwolnienia lekarskiego – lepiej zatem wyłączyć telefon służbowy i nie odpowiadać na służbowe wiadomości e-mailowe, ponieważ na wypadek kontroli przez ZUS prawidłowości wykorzystywania zwolnienia lekarskiego – takie, z pozoru, niewinne czynności, mogą przysporzyć sporych problemów (poczynając od utraty prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia).

Stan ten, ulegnie jednak zmianie, jeżeli zostanie przyjęty, opracowany przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw. W projekcie tym, proponuje się zdefiniowanie „pracy zarobkowej”, której wykonywanie będzie skutkowało utratą prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia. Zgodnie z zaproponowanym brzmieniem art. 17 ust. 1a – pracą zarobkową (której wykonywanie w czasie zwolnienia, będzie skutkowało utratą prawa do zasiłku chorobowego), będzie każda czynność mająca charakter zarobkowy, niezależnie od stosunku prawnego będącego podstawą jej wykonania. Jednocześnie, zaproponowano jednak również wprowadzenie zastrzeżenia, że pracą zarobkową nie będą czynności incydentalne, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności. 

Jak wynika z uzasadnienia projektu – „Oznacza to, że praca zarobkowa, jako negatywna przesłanka prawa do zasiłku chorobowego, nie będzie utożsamiana z każdą aktywnością ludzką realizowaną na każdej podstawie prawnej. W przypadkach sporadycznych, incydentalnych i wymuszonych okolicznościami przejawów aktywności zawodowej przyjęto możliwość wyłączenia stosowania tego przepisu. Zatem podjęcie czynności, której zaniechanie mogłoby prowadzić m.in. do znacznych strat finansowych dla pracodawcy czy kontrahenta (np. podpisanie faktur, listów przewozowych, innych dokumentów) nie będzie prowadziło do odebrania świadczenia z ubezpieczenia społecznego.”

Z jednej strony można stwierdzić, że jest to dobra zmiana, ponieważ nieświadome i nieopatrzne wykonanie przez pracownika, w czasie przebywania na zwolnieniu lekarskim, jakiejś czynności w ramach aktywności zawodowej (np. wspomniane powyżej podpisanie faktury czy odpisanie na wiadomość e-mail) nie będzie – po jego stronie – rodziło ryzyka utraty prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia, na wypadek kontroli ZUS. Z drugiej jednak strony – istnieje ryzyko nadużywania powyższej zmiany przez pracodawców, którzy mogą zacząć oczekiwać od pracowników np. odbierania telefonów i odpisywania na e-maile w czasie przebywania prze nich na zwolnieniu lekarskim, z tego powodu, że pracownik nie będzie już mógł odmówić pracodawcy wykonywania powyższych czynności, tłumacząc się ryzykiem utraty prawa do zasiłku. Pracodawca natomiast – oczekując powyższego od pracownika – będzie mógł argumentować, że zaniechanie pracownika w powyższym zakresie, może narazić go na straty finansowe, a zatem – w czasie zwolnienia, pracownik powinien np. pozostawać z nim w kontakcie. 

W przypadku wprowadzenia projektowanych zmian – doprecyzowane zostaną „aktywności niezgodne z celem zwolnienia od pracy”

W aktualnym stanie prawnym – druga z przesłanek, powodująca utratę prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia, czyli – „wykorzystywanie zwolnienia w sposób niezgodny z celem” – również nie została w żaden sposób doprecyzowana ani zdefiniowana przez ustawodawcę.

W orzecznictwie „utarło się” jednak, iż – za wykorzystywanie zwolnienia w sposób niezgodny z jego celem (z uwagi na fakt, iż celem zwolnienia jest odzyskanie przez pracownika zdolności do pracy) – zostaną uznane wszelkie czynności, mogące przedłużyć okres niezdolności pracownika do pracy, czyli zachowania utrudniające proces leczenia i rekonwalescencję.⁴ 

Wykorzystywaniem zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z jego celem, będzie zatem np.:

• wykonywanie, w czasie zwolnienia, remontu mieszkania,
• wyjazd na wakacje czy
• uczestniczenie w zawodach sportowych, 

nawet, jeżeli zwolnienie zostało wystawione przez lekarza z adnotacją, że „chory może chodzić”. 

Osoba niezdolna do pracy może jednak, w czasie zwolnienia, wykonywać zwykłe czynności życia codziennego oraz czynności związane z jej stanem zdrowia, czyli np. udać się do apteki, po codzienne zakupy żywności, na badania lub wizytę lekarską. Również wyjście na spacer, w ramach rekonwalescencji (jeżeli „chory może chodzić”) – nie będzie stanowiło podstawy do odmowy przez ZUS prawa do zasiłku chorobowego.

W tym zakresie akurat – niewiele zmieni się w przypadku przyjęcia omawianego projektu ustawy resortu pracy, które zakłada jedynie zdefiniowanie w ustawie tego, co już „utarło się” w orzecznictwie. Zgodnie z projektowanym art. 17 ust. 1 pkt 2 ustawy – utratę prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia, ma powodować „podejmowanie aktywności niezgodnej z celem tego zwolnienia”. Pojęcie „aktywności niezgodnej z celem zwolnienia od pracy” zostało przy tym zdefiniowane w projektowanym art. 17 ust. 1b, zgodnie z którym – aktywnością taką, mają być „wszelkie działania utrudniające lub wydłużające proces leczenia lub rekonwalescencję”. Jednocześnie, zaproponowano jednak również wprowadzenie zastrzeżenia, że „aktywnością niezgodną z celem zwolnienia od pracy” nie będą „zwykłe czynności dnia codziennego lub czynności incydentalne, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności”, czyli właśnie np. dokonanie zakupów żywności, zakupu leków, materiałów medycznych, udanie się na zabieg medyczny czy kontrolę lekarską. Jak wynika z uzasadnienia projektu – „Z uwagi na fakt, że nie sposób jest enumeratywnie wskazać wszystkich przypadków, w których osoba chora będzie zmuszona do podjęcia niezbędnej aktywności – w przepisie zaproponowano ogólne sformułowanie odnoszące się do niepowodujących utraty prawa do zasiłku czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności.”

W przypadku wprowadzenia projektowanych zmian – nadal nie będzie można wyjechać na wakacje, ale będzie można wyjechać za granicę

Omawiany projekt zakłada ponadto rozszerzenie katalogu przesłanek utraty prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia, o przypadek, gdy osoba przebywa w innym miejscu niż wskazane w tym zwolnieniu lub zawiadomieniu, o którym mowa w art. 59 ust. 5e ustawy, jako adres pobytu w okresie niezdolności do pracy. Jeżeli jednak ubezpieczony udokumentuje, że nieobecność ta była uzasadniona względami zdrowotnymi lub koniecznością podjęcia czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności – wskazana sankcja (w postaci utraty prawa do zasiłku) nie znajdzie zastosowania (projektowany art. 17 ust. 1 pkt 3).

W aktualnym stanie prawnym – ubezpieczony zobowiązany jest podać lekarzowi wystawiającemu zwolnienie adres pobytu w okresie czasowej niezdolności do pracy, jeżeli adres udostępniony na profilu informacyjnym wystawiającego zaświadczenie lub znajdujący się w dokumentacji medycznej ubezpieczonego, różni się od adresu pobytu w okresie czasowej niezdolności do pracy. Ubezpieczony jest także zobowiązany poinformować płatnika składek (czyli najczęściej pracodawcę) oraz ZUS o zmianie adresu pobytu w trakcie niezdolności do pracy, nie później niż w ciągu 3 dni od wystąpienia tej okoliczności (art. 59 ust. 5e ustawy).

Posiadanie powyższego adresu pobytu ubezpieczonego przez ZUS i płatnika składek, jest konieczne w celu umożliwienia powyższym – przeprowadzenia kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnienia lekarskiego. W przypadku przyjęcia projektowanej regulacji, zostanie doprecyzowane, iż – jeżeli podczas takiej kontroli, osoby kontrolujące nie zastaną ubezpieczonego – będzie to stanowiło podstawę do utraty przez niego prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia od pracy, chyba że udokumentuje on (tj. ubezpieczony), że nieobecność ta była uzasadniona względami zdrowotnymi lub koniecznością podjęcia czynności incydentalnych, których podjęcie w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności.

Z powyższego wynika, że nie każda nieobecność podczas kontroli, będzie stanowiła podstawę do odmowy prawa do zasiłku. Jeżeli bowiem ubezpieczony wykaże, że jego nieobecność była spowodowana np. względami zdrowotnymi – przesłanka określona w projektowanym art. 17 ust. 1 pkt 3 nie znajdzie zastosowania. Jak wynika z uzasadnienia projektu – „Chodzi tu o przypadki, gdy ubezpieczony w szczególności odbywał wizytę u lekarza, rehabilitację, udał się na badania, do apteki lub na spacer w ramach rekonwalescencji. (…) Jednocześnie należy jednak zaznaczyć, że przez określenie „czynności incydentalne, których podjęcie w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności” należy rozumieć w szczególności nieobecność spowodowaną zakupami żywności.” 

Nieprzebywanie pod adresem wskazanym w zaświadczeniu lekarskim lub w zawiadomieniu wysłanym do ZUS i pracodawcy, w czasie przebywania na zwolnieniu – nie będzie zatem powodowało utraty prawa do zasiłku, jeżeli będzie spowodowane wizytą u lekarza lub koniecznością zrobienia zakupów, ale już wyjazd na wakacje w czasie zwolnienia (jeżeli nie jest to np. wyjazd do sanatorium, uzasadniony względami zdrowotnymi) – będzie powodował (jak i powoduje również w obecnym stanie prawnym) utratę prawa do zasiłku. 

Projekt wychodzi również naprzeciw oczekiwaniom osób chorych, które nierzadko stają przed dylematem, czy w okresie orzeczonej niezdolności do pracy mogą wyjechać poza granice Polski. Z projektowanej regulacji art. 17 ust. 1c wprost wynika, że „miejscem wskazanym w zwolnieniu lub zawiadomieniu może być adres pobytu w innym państwie, jeżeli jest to uzasadnione zaleceniami lekarza lub innymi istotnymi okolicznościami, chyba że ZUS ma możliwość zlecenia przeprowadzenia kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnienia w tym państwie na mocy przepisów odrębnych.” Jeżeli zatem adresem pobytu ubezpieczonego wskazanym w zwolnieniu lekarskim (lub zawiadomieniu wysłanym przez niego do ZUS i płatnika składek) będzie adres w państwie, w którym na zlecenie ZUS istnieje możliwość przeprowadzenia kontroli – nie będzie konieczne spełnienie żadnych dodatkowych warunków (tzn. przebywanie przez chorego w tym państwie, nie będzie musiało to być uzasadnione zaleceniami lekarza ani innymi istotnymi okolicznościami). Będzie to miało zastosowanie przede wszystkim w przypadku państw członkowskich UE, gdyż na podstawie przepisów prawa UE – ZUS ma możliwość wystąpienia do zagranicznej instytucji ubezpieczeniowej o przeprowadzenie kontroli, jeżeli osoba niezdolna do pracy zamieszkuje lub przebywa w innym państwie członkowskim.

Natomiast, jeżeli ubezpieczony wskaże jako miejsce pobytu adres w innym państwie – konieczne będzie spełnienie dodatkowych przesłanek w postaci uzasadnienia zaleceniami lekarza (np. zaleceniem lekarza do zmiany środowiska i klimatu z uwagi na stan zdrowia) lub innymi istotnymi okolicznościami (np. możliwością zapewnienia osobie chorej opieki przez osobę zamieszkałą w innym kraju).

Po zmianie – będzie można jednocześnie pobierać zasiłek chorobowy, jak i 100 proc. wynagrodzenia za pracę

Kolejna zmiana art. 17 dotyczy przypadku, gdy osoba ubezpieczona spełnia warunki do podlegania ubezpieczeniom społecznym z co najmniej dwóch tytułów do tych ubezpieczeń (np. jest zatrudniona u dwóch płatników składek). W projektowanym art. 17 ust. 1d wskazano, że w takiej sytuacji – „niezdolność do pracy z powodu choroby dotyczy każdego z tych tytułów, chyba że wystawiający zwolnienie od pracy wskaże w orzeczeniu, że praca zarobkowa w ramach określonego tytułu może być wykonywana z uwagi na rodzaj tej pracy.” Jeżeli zatem – zgodnie z ww. zastrzeżeniem – lekarz wskaże w zwolnieniu, że praca zarobkowa w ramach określonego tytułu, może być wykonywana z uwagi na rodzaj pracy – niezdolność do pracy z powodu choroby, będzie orzekana w ramach określonego tytułu, a w ramach innego tytułu – praca będzie mogła być wykonywana, gdy rodzaj tej pracy, nie uzasadnia orzekania o niezdolności do pracy w tym przypadku (np. chirurg ze złamanym palcem jest niezdolny do pracy chirurga w szpitalu, ale z powodzeniem może wykonywać pracę nauczyciela akademickiego prowadzącego wykłady z chirurgii, a dziennikarz z chrypką nie poprowadzi audycji w telewizji, ale może pracować w redakcji). Wynika z tego, że możliwe będzie pobieranie zasiłku chorobowego z jednego tytułu, a z drugiego tytułu wynagrodzenia za pracę. Wejście w życie powyższej regulacji, oznaczałoby odejście od dotychczasowej zasady stosowanej przez ZUS, zgodnie z którą – każde wykonywanie pracy zarobkowej na rzecz jednego płatnika składek w okresie pobierania zasiłku chorobowego z tytułu zatrudnienia u innego płatnika składek, pozbawia ubezpieczonego prawa do zasiłku za cały okres zwolnienia lekarskiego.

Kiedy nowe regulacje miałyby wejść w życie?

Projekt ustawy zakłada, że nowe przepisy miałyby wejść w życie z dniem 1 stycznia 2025 r. Projekt czeka jednak jeszcze długa droga przez niemalże cały proces legislacyjny. Na chwilę obecną – do ok. połowy listopada br., został wyznaczony termin na zgłaszanie uwag do ww. projektu w ramach uzgodnień, konsultacji publicznych i opiniowania.

Sprawdź »> Kodeks pracy 2024. Praktyczny komentarz z przykładami

¹ zob. wyrok SN z dnia 6.02.2008 r., sygn. akt II UK 10/07

² zob. wyrok SN z dnia 4.04.2012 r., sygn. akt II UK 186/11

³ zob. wyrok SN z dnia 5.04.2016 r., sygn. akt II UK 171/15

⁴ zob. wyrok SN z dnia 25.04.2013 r., sygn. akt I UK 606/12

Podstawa prawna:

• Projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (nr w wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów: UD114)
• Ustawa z dnia 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 2780)