Sposoby zachowań w sytuacji korupcyjnej - poradnik

Należy jednak zaznaczyć, że nie ma idealnych algorytmów postępowania, których zastosowanie przyniesie pożądany skutek. Prezentowane algorytmy przedstawiają jedynie ogólne zasady postępowania dla przedsiębiorcy.

Z uwagi na sytuacje nietypowe, ich stosowanie nie może wyłączyć rzeczowej oceny sytuacji i rozsądku przy podejmowaniu decyzji, co do sposobu działania w konkretnej sytuacji. Podkreślić należy, iż jednym z podstawowych zachowań społecznych ograniczających korupcję jest odmowa wręczenia, czy też przyjęcia łapówki. Trzeba sobie uświadomić, że „uwikłanie się” w sytuację korupcyjną, wpływa często na całe dalsze życie.

Nie ujawniając takiej sytuacji, stajemy się „zakładnikami” współsprawcy przestępstwa oraz ewentualnie innych osób. Przyznając się do wręczenia łapówki zanim o popełnionym przestępstwie dowie się organ ścigania, możemy skorzystać z tzw. klauzuli bezkarności, gwarantującej całkowitą bezkarność z tytułu wręczenia łapówki.

Zobacz również: Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną w przypadku korupcji

Przykładem jest sprawa wszczęta na podstawie zawiadomienia i skorzystania z art. 229 § 6 k.k. przez przedsiębiorcę budowlanego, który po wygraniu przetargu, w trakcie realizacji robót był zmuszany przez zleceniodawcę do systematycznego wręczania mu korzyści majątkowych, po to, aby otrzymywać zapłatę za wykonane roboty. Istnieją trzy drogi w których zachowania korupcyjne mogą być poddawane sankcjom:

• droga służbowa — poprzez zawiadomienie przełożonych skorumpowanego,
• odpowiedzialność dyscyplinarna lub zawodowa — przez zawiadomienie odpowiednich organów,
• odpowiedzialność karna — przez zawiadomienie organów ścigania (w przypadku popełnienia przestępstwa).

Dwie pierwsze są zalecane, kiedy czyn korupcyjny nie wyczerpuje znamion przestępstwa, tj. narusza zasady etyki, godności zawodu, bądź obowiązki zawodowe, np. spotkania wykonawców z członkami komisji przetargowych poza siedzibą zamawiającego, po godzinach urzędowania, częste rozmowy telefoniczne członków komisji z wykonawcami. Natomiast trzeci sposób postępowania opisany jest poniżej.

Zobacz również serwis: Przestępstwa gospodarcze

Algorytm postępowania przedsiębiorcy, wobec którego podjęto próbę skorumpowania, sytuacja w relacji przedsiębiorca - urzędnik:

- W przypadku, gdy urzędnik, sugeruje „załatwienie w inny sposób”¹ sprawy, z którą przedsiębiorca przyszedł do urzędu². należy poinformować go, że takie zachowanie może być potraktowane jako przestępstwo.

- W razie kontynuowania przez urzędnika zachowania świadczącego o żądaniu otrzymania korzyści majątkowej, albo jej obietnicy, należy poprosić o dokładną interpretację jego zachowania pytając „co Pan/i przez to rozumie/proponuje?”. Sama sugestia, by np. „sprawę załatwić w inny sposób” nie daje wystarczających podstaw do stwierdzenia, że doszło do próby korupcji.

Jednocześnie wskazane jest przybranie osoby trzeciej do czynności, celem potwierdzenia przebiegu zdarzenia. Może to być osoba, która przyszła z przedsiębiorcą do urzędu, względnie osoba z zewnątrz, np. inny petent lub inny urzędnik.

- Poinformować o zdarzeniu przełożonego urzędnika, względnie organu nadrzędnego.

- W razie jednoznacznego zachowania urzędnika wskazującego na chęć otrzymania przez niego łapówki, przedsiębiorca powinien potraktować sytuację jako fakt usiłowania skorumpowania go i podjąć następujące czynności:
1) dążyć do uzyskania jak największej ilości dowodów potwierdzających popełnienie przestępstwa, np. nagranie rozmowy, wskazanie świadków.
W przypadku wręczenia urzędnikowi łapówki, ustalenie miejsca gdzie urzędnik ją ukrył;
2) poinformować urzędnika, że dopuścił się popełnienia przestępstwa sprzedajności;
W takich sytuacjach przedmiot łapówki określa się jako np. „wyrazy wdzięczności”, „świadczenia szczególne”, „dowody współpracy”, „przyspieszacze”, „napiwek”, „smarowacze”, „zbieranie pocztu królów polskich” (proponuję proszę pana Jagiełłę, żeby było bez kłopotów), „jak się da, to się zrobi”.

Zobacz również: Przestępstwo łapówkarstwa wśród urzędników

3) przybrać do dalszych czynności osoby trzecie, informując o zdarzeniu przełożonego urzędnika (jeśli do sytuacji korupcyjnej doszło na „terenie” przedsiębiorcy i jeżeli to możliwe, dokonać zgodnie z art. 243 § 1 k.p.k., tzw. obywatelskiego zatrzymania urzędnika);
4) wykonać wszelkie czynności wobec urzędnika w obecności osoby trzeciej. Jest to szczególnie ważne z uwagi na niebezpieczeństwo pomówienia;
5) niezwłocznie powiadomić o zdarzeniu organy ścigania, np. CBA, policję (art. 304 § 1 k.p.k. — tzw. społeczny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie) oraz przełożonego urzędnika.

Jeżeli przedsiębiorca w wyniku oceny sytuacji uzna, że ww. sposób działania będzie nieefektywny dowodowo, po wyjściu z urzędu niezwłocznie zwraca się o pomoc do organów ścigania. Służby te dysponują uprawnieniami procesowymi i operacyjnymi oraz profesjonalnymi środkami technicznymi umożliwiającymi zabezpieczenie dowodów popełnienia przestępstwa.

Osoba zgłaszająca może się zwrócić z prośbą o nieujawnianie, iż to ona złożyła zawiadomienie.

Zobacz również: Jak zawiadomić o popełnieniu przestępstwa?

Czynności zostaną wówczas podjęte w formie operacyjno-rozpoznawczej;
1) oczekiwać wraz z przedsiębiorcą na przybycie funkcjonariusza wezwanego organu ścigania;
2) pozostawić dalsze czynności na miejscu zdarzenia funkcjonariuszowi wezwanej służby;
3) pozostawać do dyspozycji celem poddania się czynnościom procesowym (np. zawiadomienia o przestępstwie, złożenia zeznań w charakterze świadka).

Przedsiębiorcy nie wolno:
1) zachowywać się względem urzędnika w sposób dający podstawę do uznania za prowokację, nakłanianie lub namawianie do korupcji;
2) zwlekać z powiadomieniem organów ścigania — jeśli nie uczynił tego w urzędzie, powinien to uczynić natychmiast po jego opuszczeniu.

Algorytm postępowania przedsiębiorcy, wobec którego podjęto próbę skorumpowania, sytuacja w relacji przedsiębiorca - przedsiębiorca

Przeprowadzona w niniejszym opracowaniu analiza prawno-karna przestępstwa łapownictwa, upoważnia do stwierdzenia, że w żadnej dziedzinie przestępczości nie ma tak płynnego przejścia od legalności do stanu bezprawia. Dokonując oceny zachowania korupcyjnego należy rozważać takie okoliczności jak: zwyczaj obowiązujący w danej grupie społecznej, osoba przyjmująca korzyść, rozmiar i charakter przyjmowanej korzyści, jej cel.

Przypadkiem, kiedy formalne wypełnienie znamion przestępstwa sprzedajności lub przekupstwa nie stanowi czynu zabronionego, jest zaistnienie kontratypu zwyczaju, uznawanego od dawna za okoliczność wyłączającą bezprawność. Należy jednak zaznaczyć, że nie istnieje zwyczaj dawania napiwków osobie pełniącej funkcję publiczną³.

Ważnym jest także wyznaczenie granicy między dopuszczalnymi a niedopuszczalnymi korzyściami. Wymaga to odpowiedzi na wiele pytań, np.: kogo korzyść wzbogaca, a komu szkodzi; czy korzyści są wykazywane w księgowości firmy, czy są ukrywane; czy są zgłaszane do opodatkowania; jak wielkie są to kwoty; czy korzyść następuje przed, czy po transakcji; czy korzyść stanowi upust wykazywany w dokumentach. Nieetyczne są takie korzyści, które podważają uczciwość procesu negocjacji, zawierania transakcji itp. Są one podejrzane, gdy nie są powszechną i jawną praktyką, jak dawanie napiwku w pewnych krajach, traktowanego przecież w innych jako zachowanie niestosowne⁴.

Ogólnie wypracowane normy postępowania w budowaniu korzystnych relacji biznesowych pozwalają na pewne formy upominków wręczanych innym osobom, ale nie powinny przekraczać określonych kwot i wartości, które umownie przyjmuje się za symboliczne. Jednakże w ramach takiej działalności oferowane bywają dobra lub usługi czasem powodujące trudności w odróżnieniu powszechnie akceptowanej w danym środowisku biznesowym kurtuazji od pozyskiwania przychylności osoby mającej moc podejmowania korzystnej dla firmy decyzji⁵.

Zobacz również: Przykłady zachowań korupcyjnych

Reasumując powyższe, zachowanie uznane jako przestępcze w relacji przedsiębiorca — urzędnik, nie zawsze będzie wyczerpywało znamiona przestępstwa w relacji przedsiębiorca — przedsiębiorca. W przypadku jednak stwierdzenia zachowania o znamionach łapownictwa w relacji przedsiębiorca — przedsiębiorca zasadnym jest przeprowadzenie czynności z uwzględnieniem modyfikacji dotyczącej miejsca popełnienia przestępstwa opierając się na ww. algorytmie przedsiębiorca — urzędnik.

Algorytm postępowania pracownika poddawanego presji korupcyjnej lub posiadającego informacje na temat korupcyjnego zachowania innego pracownika (sytuacja wewnątrz przedsiębiorstwa):

- Pracownik powiadamia bezpośredniego przełożonego o zdarzeniu zgodnie z przyjętą wewnętrzną procedurą. Jeżeli okoliczności to uzasadniają, pracownik przekazuje informację bezpośrednio właścicielowi podmiotu (prezesowi).

- Pracownik w miarę możliwości powinien samodzielnie dążyć do uzyskania jak największej liczby dowodów na potwierdzenie popełnienia przestępstwa, np. nagranie rozmowy, zebranie dokumentów, wskazanie świadków.

- Pracownik przekazuje zebrane materiały przełożonemu, ewentualnie wskazuje ich miejsce.

- Na wniosek kierownika, ewentualnie właściciela podmiotu (prezesa) wszczyna się czynności wyjaśniające. W przypadku stwierdzenia przestępstwa sprawę kierują do organu ścigania.

- Jeżeli kierownik, ewentualnie właściciel podmiotu (prezes) w wyniku oceny sytuacji uzna, że będzie to działanie nieefektywne dowodowo, zwraca się o pomoc do organów ścigania, np. CBA, policji. Czynności podjęte zostaną wówczas w formie operacyjno-rozpoznawczej.

- Ww. współdziałają z organem ścigania, w zakresie koniecznym do sprawdzenia informacji o korupcji i uzyskania dowodów.

- Kierownictwo przedsiębiorstwa analizuje zaistniałe zdarzenie w celu wprowadzenia stosownych zmian organizacyjno-prawnych, zapobiegających podobnym sytuacjom w przyszłości.
Profilaktyka antykorupcyjna — sposoby ograniczenia korupcji

- „Przykład z góry” — promowanie uczciwych i przejrzystych zasad. Pracownicy muszą mieć pewność, że przełożeni postępują uczciwie i że będą taki styl egzekwować od nich. Priorytetem powinno być upowszechnienie przekonania, że wykroczenia nie będą tolerowane i „zamiatane pod dywan” a każde przestępstwo będzie zgłoszone i wyjaśnione6.

- Wdrożenie systemu sprawozdawczości — przełożeni powinni wiedzieć, jakie zadania i jak wykonywane są przez podwładnych. Bieżąca sprawozdawczość jest narzędziem dyscyplinującym dla pracowników, a w przypadku wykrycia nieprawidłowości, również ważnym dowodem.

- Procedura informowania przełożonych o swoich podejrzeniach — jak najkrótsza, np. bezpośrednio do kogoś z kierownictwa; zapewnienie dyskrecji przy zgłoszeniach.

- Określenie zakresu obowiązków pracowników — eliminowanie dowolności w sposobie pracy.

Zobacz również: Rozwijanie programów antykorupcyjnych w przedsiębiorstwie - poradnik

- Rotacja w ramach zespołów pracowniczych — zmiany spowodują większą przejrzystość podejmowanych decyzji i utrudnią powstanie wewnętrznych powiązań sprzyjających nadużyciom.

- Analiza ryzyka — ocena zagrożenia korupcją, wprowadzenie procedur zapewniających szczególną ochronę.

- Przyjęcie zasady kontaktów z urzędnikiem tylko w siedzibie urzędu i każdorazowe dokumentowanie tego faktu.

- Stosowanie zasady tzw. dwóch par oczu — przedsiębiorca powinien spotykać się z urzędnikiem w obecności osoby towarzyszącej.

- Zasada pisemności, dokumentowania czynności wobec urzędu, np. przy zamówieniach publicznych.

- Niedopuszczanie do wykorzystania zasobów przedsiębiorstwa do celów nieuczciwych lub niezgodnych z prawem.

- Przedsiębiorstwo nie może zlecać ani upoważniać kogokolwiek do przekazywania jakichkolwiek środków pieniężnych lub wręczania prezentów albo składania obietnic przekazania pieniędzy lub wręczenia wartościowego przedmiotu jakiejkolwiek osobie lub na korzyść jakiejkolwiek osoby, w tym „funkcjonariuszy publicznych”, w celu nawiązania lub utrzymywania relacji biznesowej, uzyskania innych korzyści w prowadzeniu działalności lub stwarzających podejrzenie co do takiego przeznaczenia.

- Księgi rachunkowe i ewidencje przedsiębiorstwa muszą rzetelnie odzwierciedlać stan transakcji oraz zbywania aktywów.

- Pracownicy uczestniczący w transakcjach międzynarodowych muszą zapoznać się z polityką antykorupcyjną obowiązującą w państwach, w których przedsiębiorstwo prowadzi działalność, tak aby umiejętnie zareagować we wszystkich sytuacjach związanych z przekazywaniem środków pieniężnych (dołączanie do zespołów negocjacyjnych osoby znającej język macierzysty kontrahenta).

- Należy stosować kodeks etyki i SPZK7 — największe szanse na funkcjonowanie ma kodeks przygotowywany wspólnie z pracownikami.

- Zgłaszania korupcji, zarówno w procedurze wewnętrznej, jak i do organów ścigania (możliwość skorzystania z klauzuli bezkarności).

- Zasady współpracy z podmiotami zewnętrznymi — zmniejszają prawdopodobieństwo powstawania zagrożeń korupcyjnych.

- Wprowadzenie zasad wręczania/przyjmowania prezentów oraz udziału w nieformalnych spotkaniach biznesowych (np. kolacje, wydarzenia kulturalne, sportowe).

- Zakaz wręczania prezentów w przypadku, gdy mogłoby to zostać zinterpretowane jako łapówka lub rekompensata za biznesową przysługę.

- Zakaz wręczania prezentów osobom pełniącym funkcje publiczne.

Zobacz również: Zjawisko korupcji: kim jest funkcjonariusz publiczny?

- Sprawdzanie przestrzegania zasad wręczania/przyjmowania prezentów

- działania kontrolne.

- Uczciwe współzawodnictwo z konkurencją, bez podważania ich reputacji (wzmacnianie własnej reputacji).

- W razie wątpliwości zwrócenie się o pomoc do organizacji pozarządowych, ewentualnie do organów ścigania.

Według wytycznych OECD przedsiębiorstwa nie powinny proponować, obiecywać, dawać ani żądać łapówek bądź innych nieuzasadnionych korzyści w celu uzyskania czy też utrzymania nieuczciwej przewagi handlowej lub jakiejkolwiek innej. Nie powinny być zachęcane do oferowania łapówek czy innych bezprawnych korzyści, tj.:
1) nie powinny proponować ani poddawać się żądaniom płacenia urzędnikom lub partnerom biznesowym jakiejkolwiek płatności poza kwotą z umowy; nie powinny wykorzystywać subkontraktów do przekazywania pieniędzy urzędnikom, pracownikom partnerów biznesowych lub ich krewnym czy też podmiotom powiązanym;
2) powinny zagwarantować, że wynagrodzenie przedstawicieli jest odpowiednie i otrzymywane za prawomocne usługi; jeśli to konieczne należy stworzyć listę przedstawicieli odpowiedzialnych za transakcje;
3) powinny zwiększać przejrzystość działalności w celu zwalczania korupcji i wyłudzeń poprzez m.in. ujawnienie systemów zarządzania, które przedsiębiorstwo przyjęło;
4) powinny promować wśród pracowników politykę w kwestii zwalczania korupcji i wyłudzeń przez udostępnianie informacji o niej oraz programy szkoleniowe;
5) powinny przyjąć systemy kontroli zarządzania zmniejszające możliwość wystąpienia korupcji i wyłudzeń oraz praktyki księgowe i audytowe zapobiegające tworzeniu tajnych kont oraz dokumentów nieoddających uczciwie transakcji, z którymi są związane;
6) nie powinny potajemnie finansować kandydatów na urzędy, organizacji politycznych⁸.

Zobacz również serwis: Sprawy urzędowe

Symptomy ryzyka wystąpienia korupcji

W wadliwie funkcjonującym przedsiębiorstwie możliwe jest wystąpienie m.in. następujących symptomów mogących wskazywać na zagrożenie korupcyjne:
— brak procedur dotyczących zasad zachowania (np. kodeksów etyki, zasad wręczania i przyjmowania upominków),
— życie pracowników ponad stan,
— antagonizmy personalne między pracownikami i różnice w poziomie życia materialnego,
— bliskie osobiste relacje pomiędzy pracownikami i z kontrahentami (ryzyko zmowy),
— spotkania z urzędnikami poza siedzibą urzędu, po godzinach urzędowania,
— rywalizacja o lepsze stanowisko i warunki pracy — większy dostęp do kontrahentów,
— skłonności do nałogów, np. nadużywanie alkoholu, hazard,
— niczym nieuzasadniona praca po godzinach; niewykorzystywanie urlopu,
— nieznajomość regulacji związanych z odpowiedzialnością za podejmowane działania,
— skupienia w ręku jednej osoby zbyt dużej liczby kompetencji/obowiązków,
— brak podziału kompetencji i zakresu odpowiedzialności pracowników oraz przełożonych,
— niewystarczająca kontrola i nadzór ze strony zwierzchników; słabe zabezpieczenia sieci,
— niewypełnianie obowiązków sprawozdawczych, błędy w prowadzonej dokumentacji,
— nierozpatrywanie składanych na pracowników danej organizacji skarg.

Zobacz również: Zwolnienie pracownika, który popełnił przestępstwo

Zdarza się, że w imię źle pojętego dobra organizacji lub solidarności, tuszuje się wykryte nieprawidłowości, co może skutkować konsekwencjami prawnymi dla pracowników, którzy wiedząc o popełnionym przestępstwie, nie poinformowali o nim organu ścigania.

Pamiętać należy, że przepis art. 304 § 1 k.p.k. stanowi, iż każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym organy ścigania.

1 Korupcję charakteryzuje rozwijająca się symbolika, służąca kamuflażowi zachowań.
2 W miarę możliwości przedsiębiorca powinien tzw. sprawy urzędowe „przeprowadzać” w urzędzie. Nie można dopuszczać do sytuacji, w której to urzędnik przychodzi do przedsiębiorcy.
3 Por. B. Kolasiński, wyd. cyt.
4 <http://etyka-biznesu.elf24.pl> (dostęp: korzystano 8.04.2011).
5 Por. Polscy przedsiębiorcy przeciw korupcji, Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym, Warszawa 2008.
6 Por. z „Profil odporności organizacji na defraudację i korupcję”, Fundacja Det Norske Veritas.
7 Patrz tezy do rozdz. 5.
8 Wytyczne dla przedsiębiorstw wielonarodowych, <http://www.oecd.org/dataoecd/61/41/38111315.pdf> (dostęp: korzystano 8.04.2011), OECD 2004 r., s. 13–14.

Zobacz również serwis: Sprawy karne

Tekst stanowi fragment publikacji Centralnego Biura Antykorupcyjnego Poradnik antykorupcyjny dla przedsiębiorców. Przedsiębiorca  w środowisku zagrożeń korupcyjnych, Warszawa, maj 2011