Ukrywanie majątku - jaka odpowiedzialność?

Obowiązujące w Polsce ustawodawstwo – Kodeks karny z roku 1997 (Dziennik Ustaw 1997 rok, numer 88 pozycja 55, z późniejszymi zmianami) przewiduje penalizację pewnych, określonych w tymże kodeksie form działania osób zadłużonych, mających na celu ochronę ich majątku przed wierzycielami.  Stosowne regulacje zostały zawarte w art. 300-302 kodeksu karnego (dalej k.k.)

I tak art. 300§1 k.k. stanowi, że  ten kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Zgodnie z §3 wspomnianego artykułu, jeżeli czyn określony w §1 wyrządził szkodę wielu wierzycielom, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Kolejny, 4 paragraf stanowi, iż o ile pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w §1 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Na czym więc polega przestępstwo określone w art. 300§1 k.k.?

W jaki sposób można popełnić przestępstwo?

W skład strony przedmiotowej czynu zabronionego z art. 300§1 k.k. wchodzą następujące elementy:

• czynności sprawcze mające postać: usuwania, ukrywania, zbywania, darowania, niszczenia, obciążania i uszkadzania
• okoliczności towarzyszące realizacji czynu przestępnego a mianowicie grożąca niewypłacalność lub upadłość sprawcy
• skutek w postaci: udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela przez sprawcę czynu

Zobacz również serwis: Kodeks karny

Udaremnienie lub utrudnienie egzekucji jest w omawianym przypadku spowodowane przez odpowiednie działania sprawcy skierowane wobec składników jego majątku, które wymieniony:

• usuwa – co oznacza czynność pozbycia się składników majątku polegające na zmianie lokalizacji tych składników. Dotyczyć to może zarówno rzeczy – które sprawca przekazuje na przechowanie innym osobom, jak też środki finansowe – wobec których sprawca dokonuje czynności przelewu
• ukrywa – co w przypadku rzeczy materialnych oznacza uczynienie ich niedostępnymi dla osób zainteresowanych (fizyczne ukrycie) zaś w przypadku praw majątkowych, poprzez zatajenie istnienia takowych np. swoich roszczeń wobec osób trzecich np. wierzytelności, depozytu.
• zbywa – co zarówno w przypadku rzeczy materialnych jak i praw majątkowych oznacza trwałe wyłączenie składników majątku z jego masy, np. poprzez zawarcie umowy sprzedaży
• daruje – co zarówno w przypadku rzeczy materialnych jak i praw majątkowych oznacza objęcie ich umową cywilno-prawną uregulowaną w art. 888-903 kodeksu cywilnego. W umowie darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. Warto zauważyć, że może oznaczać także zrezygnowanie z odebrania od innej osoby składników majątkowych
• niszczy – co odnosi się wyłącznie do rzeczy materialnych a polega na unicestwieniu rzeczy, które uniemożliwia wykorzystanie jej zgodnie z posiadanymi pierwotnie właściwościami i przeznaczeniem
• obciąża – co zarówno w przypadku rzeczy materialnych jak i praw majątkowych oznacza działanie prowadzące do obniżenia ich wartości ekonomicznej np. kredyt, hipoteka, zastaw,
• uszkadza – co odnosi się wyłącznie do rzeczy materialnych a polega na istotnym naruszeniu ich substancji, skutkującym niemożliwością wykorzystywania rzeczy zgodnie z przeznaczeniem.

Przestępstwo z art. 300§1 k.k. może być popełnione w czasie faktycznej niewypłacalności lub upadłości albo też w okresie kiedy staje się realne ich wystąpienie.

Zgodnie z art. 10 ustawy z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U z 2009 r. Nr 175, poz. 1361) upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Dłużnika uważa się za niewypłacalnego, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych zaś dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje.

W art. 300§2 k.k. ustawodawca spenalizował tzw. udaremnienie egzekucji. Czy ten popełniany jest przez dłużnika który, w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem.

Sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Zobacz również: Zasady wymiaru kary przez sąd

W skład strony podmiotowej czynu z art. 300§2 k.k. wchodzą:

• czynności sprawcy identyczne jak w art. 300 § 1 k.k.
• okoliczności towarzyszące realizacji czynu przestępnego a mianowicie istnienie wykonalnego orzeczenia sądu lub innego organu państwowego
• skutek w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela

Składniki majątku uznawane są za zajęte, w oparciu o odpowiednie przepisy dotyczące egzekucji wierzytelności. Zagrożenie zajęciem wynika zaś, z dużego prawdopodobieństwa skierowania do składników majątkowych dłużnika egzekucji, o ile niebezpieczeństwo ich zajęcia jest realne.

Za zagrożenie zajęciem uznać trzeba przykładowo: wydanie decyzji o zajęciu, której jeszcze nie doręczono lub nie wykonano, wszczęcie postępowania egzekucyjnego, złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnika, złożenie wniosku o otwarcie postępowania układowego, wniosku o otwarcie takiego postępowania, otrzymanie przez wierzyciela tytułu wykonawczego.

Następnym przepisem penalizującym działalność dłużnika mającą na celu bezprawne pozbawienie wierzyciela zaspokojenia jego roszczeń jest art. 301§1  k.k. stanowiący , iż ten kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli udaremnia lub ogranicza zaspokojenie ich należności przez to, że tworzy w oparciu o przepisy prawa nową jednostkę gospodarczą i przenosi na nią składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. 

Przedmiotem ochrony jest pewność i prawidłowość obrotu gospodarczego, w tym zaś ochrona wierzycieli przed pozbawianiem ich możliwości zaspokojenia roszczeń przez oszukańcze (pozorne) bankructwo. Do dokonania czynu z art. 301§1 k.k. niezbędne jest, by w wyniku podjęcia przez sprawcę wskazanych w przepisie czynności doszło do udaremnienia lub ograniczenia zaspokojenia należności kilku wierzycieli.

Kto jest sprawcą przestępstwa?

Podmiotem wszystkich przestępstw stypizowanych w art. 301 (§1, 2 i 3 ) może być tylko dłużnik, który ma co najmniej trzech wierzycieli, ponieważ kilku to więcej niż dwóch.
Jednostką gospodarczą jest podmiot gospodarczy funkcjonujący w oparciu o obowiązujące przepisy prawa. Podmiotem tym może być osoba fizyczna lub grupa osób fizycznych, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej (spółka cywilna, komandytowa, jawna, akcyjna, z ograniczoną odpowiedzialnością, fundacja i stowarzyszenie).
Treść art. 301§1 k.k. oznacza, że działanie dłużnika polegające na przeniesienie majątku dłużnika na istniejące już jednostki gospodarcze nie jest objęte tym przepisem.

Zgodnie z treścią art. 301§2 tej samej karze (co w art. 301§1 k.k.) podlega, kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności.  Z kolei §3 tego artykułu stanowi, że dłużnik kilku wierzycieli, który w sposób lekkomyślny doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Zobacz również: Przepadek korzyści majątkowych (art. 45)

Przepisy art. 301 § 2 i 3 k.k. określają więc czyny zabronione, stanowiące faktyczne bankructwo – umyślne lub nieumyślne. Ich skutkiem musi udaremnienie lub ograniczenie zaspokojenia należności wierzycieli.

W przypadku bankructwa tzw. oszukańczego (opisanego w §2) u sprawcy czynu należy wykazać zamiar przemyślany, zamiar prowadzenia działalności gospodarczej dla uzyskania bezpodstawnych korzyści majątkowych kosztem swoich wierzycieli, gdzie upadłość (lub niewypłacalność) jest wręcz celem działania dłużnika.
W przypadku bankructwa nieumyślnego dla przypisania winy (w postaci lekkomyślności) konieczne jest wykazanie, iż sprawca  podejmuje czynności polegające na trwonieniu składników majątkowych lub zaciąganiu zobowiązań, albo zawieraniu umów oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania. Przykładem takich działań jest przeznaczenie majątku firmy na potrzeby konsumpcyjne lub inne cele, niewspółmierne do faktycznych możliwości finansowych (darowizny, działalność charytatywna).

Wreszcie artykuł 302§1 i §2 k.k. stanowią odpowiednio, że:

1. kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
2. kto wierzycielowi udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej za działanie na szkodę innych wierzycieli w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Art. 302§1 przewiduje występek faworyzowania wierzycieli, natomiast w §2 stypizowano występek przekupstwa. Przedmiotem ochrony tych przepisów są zasady uczciwego i rzetelnego obrotu gospodarczego, reguły dotyczące właściwego zaspokajania roszczeń wierzycieli (w postępowaniu upadłościowym lub naprawczym).

Sprawcą czynu z art. 302 § 1 może być tylko dłużnik posiadający więcej niż dwóch wierzycieli.

Strona przedmiotowa czynu polegającego na faworyzowaniu wierzycieli polega na spłacaniu lub zabezpieczaniu tylko niektórych z nich, przez co sprawca działa na szkodę pozostałych. Zachowania takie sprawca ma podejmować w sytuacji grożącej mu niewypłacalności lub upadłości oraz w sytuacji, gdy nie jest w stanie zaspokoić wszystkich wierzycieli. Sprawca tego czynu nie musi spowodować skutku w postaci wyrządzenia faktycznej szkody wierzycielom. Wystarczające jest świadome działanie na ich szkodę.

Przekupstwo wierzyciela (art. 302§2 k.k.) to udzielenie lub obietnica udzielenia wierzycielowi korzyści majątkowej za działanie na szkodę innych wierzycieli w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości.

Przestępstwo to dokonane zostaje już w momencie udzielenia korzyści majątkowej lub złożenia obietnicy udzielenia korzyści – samo przyjęcie korzyści przez druga stronę nie jest istotne.

Zobacz również serwis: Sprawy karne