REKLAMA

REKLAMA

Kategorie
Zaloguj się

Zarejestruj się

Proszę podać poprawny adres e-mail Hasło musi zawierać min. 3 znaki i max. 12 znaków
* - pole obowiązkowe
Przypomnij hasło
Witaj
Usuń konto
Aktualizacja danych
  Informacja
Twoje dane będą wykorzystywane do certyfikatów.

Niepoczytalność a ubezwłasnowolnienie

Subskrybuj nas na Youtube
Dołącz do ekspertów Dołącz do grona ekspertów
Kamil Lorek
Radca prawny, wykładowca akademicki różnych przedmiotów prawniczych, prelegent na konferencjach naukowych, absolwent Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie oraz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Niepoczytalność a ubezwłasnowolnienie
ShutterStock

REKLAMA

REKLAMA

Osoba, która dopuściła się naruszenia prawa w niektórych przypadkach nie poniesie za to odpowiedzialności. Taka sytuacja może wystąpić na przykład w przypadku choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych.

Niepoczytalność w Kodeksie karnym

Choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, zakłócenia czynności psychicznych są poważnymi problemami. Mogą one dość mocno ograniczyć albo nawet pozbawić człowieka świadomości. W konsekwencji chora osoba może skrzywdzić kogoś innego tak naprawdę nie zdając sobie z tego sprawy. Rozsądnym jest to, że taki człowiek nie powinien być karany. Nie oznacza to jednak, że prawo i postępowanie karne nie mają zastosowania do takich osób. Zważyć bowiem należy, iż w uzasadnionych przypadkach można wobec nich zastosować środki zabezpieczające jak np. terapia czy pobyt w zakładzie psychiatrycznym

REKLAMA

Zagadnienie niepoczytalności jest ujęte w przepisie art. 31 Kodeksu karnego. Zgodnie z tą regulacją:

§ 1. Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem. 

Niepoczytalność zachodzi więc gdy spełniona jest przynajmniej jedna z trzech powyższych przesłanek (choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe, inne zakłócenie czynności psychicznych) oraz jednoczesne takie oddziaływanie tej okoliczności na organizm człowieka, że w czasie dokonywania czynu zabronionego nie mógł on rozpoznać znaczenia tego czynu albo kierować swoim zachowaniem. Obie te przesłanki (problemy psychiczne oraz ich oddziaływanie na organizm człowieka) muszą być spełnione razem w chwili czynu. Ta niemożność musi występować w momencie dokonywania czynu zabronionego. Może się bowiem zdarzyć sytuacja, kiedy jakaś osoba cierpi na poważną chorobę psychiczną i bardzo często wyłączona jest jej możliwość kierowania swoim postępowaniem, ale w momencie popełnienia czynu zabronionego ta choroba ani nie dawała objawów ani nie wpływała na myślenie i zachowanie tejże osoby. Nie można więc wykluczyć przypadku, w którym osoba cierpiąca na poważną chorobę psychiczną popełnia przestępstwo całkowicie świadomie i w związku z tym poniesie odpowiedzialność karną. 

Wskazany powyżej przepis odnosi się do całkowitej niepoczytalności. Oprócz tego kodeks karny w następnym paragrafie odnosi się do tzw. poczytalności ograniczonej

Dalszy ciąg materiału pod wideo

§ 2. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. 

W związku z powyższym jeżeli jakaś osoba miała częściową zdolność rozpoznania czynu lub kierowania swoim postępowaniem to poniesie ona odpowiedzialność karną, choć może uzyskać nadzwyczajne złagodzenie kary. Użyty przez prawodawcę zwrot „sąd może” świadczy o tym, że sąd wcale nie musi tego uczynić i osoba z ograniczoną poczytalnością w pewnych sytuacjach nie uzyska nadzwyczajnego złagodzenia kary. Ewentualne zastosowanie lub odmowa zastosowania przez sąd takiego złagodzenia kary powinna być odpowiednio uzasadniona i nie może opierać się na całkowitej dowolności decyzji sądu. 

Czym jest ubezwłasnowolnienie?

REKLAMA

Wykazanie niepoczytalności w czasie popełnienia czynu zabronionego nie jest zadaniem łatwym. Zazwyczaj powołuje się biegłego, który ma wykorzystać swoją specjalistyczną wiedzę w dokonaniu tej oceny. Taka opinia biegłego jest ważnym dowodem, ale nie jedynym. Badając ewentualną niepoczytalność sąd bierze pod uwagę różne inne dowody (np. zeznania świadków). 

Oprócz niepoczytalności istnieje również ubezwłasnowolnienie. Choć mogą one być uzasadnione tymi samymi przyczynami to jednak są to dwie odrębne instytucje. Niepoczytalność jest zagadnieniem prawa karnego, a ubezwłasnowolnienie prawa cywilnego. Nie należy utożsamiać ich ze sobą. Warto w tym miejscu przytoczyć wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2009 r., II KK 316/08, zgodnie z którym

 „Ubezwłasnowolnienie samo w sobie nie oznacza niepoczytalności sprawcy czynu zabronionego, będącego ubezwłasnowolnionym.” 

Wyjaśniając problematykę ubezwłasnowolnienia warto odnieść się do regulacji prawnych. Ubezwłasnowolnienie całkowite jest unormowane w przepisie art. 13 Kodeksu cywilnego: 

§ 1. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. 

Wobec takiej osoby sąd wyznacza opiekuna. Nie ma ona już zdolności do czynności prawnych, a więc nie może sama podejmować czynności prawnych (np. zawierania umów). Pewnym wyjątkiem od tego są czynności w drobnych, bieżących sprawach dnia codziennego (np. zakup chleba w sklepie spożywczym). 

Ubezwłasnowolnienie częściowe jest uregulowane z kolei w przepisie art. 16 Kodeksu cywilnego:

REKLAMA

§ 1. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. 

Jak więc można zauważyć ubezwłasnowolnienie częściowe jest uzasadnione tym, że choroba psychiczna utrudnia życie człowiekowi i jest mu potrzebna pomoc w prowadzeniu swoich spraw, przy czym jej oddziaływanie nie jest jeszcze na tyle mocne by zastosować bardzo poważną instytucję ubezwłasnowolnienia całkowitego, które całkowicie pozbawia zdolności do czynności prawnych. W tym przypadku osoba jest w stanie sobą kierować, choć jest to poważnie, mocno utrudnione. 

Osobie ubezwłasnowolnionej częściowo sąd wyznacza kuratora. W tym przypadku człowiek ten zachowuje jednak ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Może on samodzielnie rozporządzać swoim zarobkiem. 

Przestępstwo popełnione przez osobę ubezwłasnowolnioną

Jak już było wspomniane ubezwłasnowolnienie i niepoczytalność to są dwie różne instytucje. Nie należy utożsamiać ich ze sobą. Ubezwłasnowolnienie ma na celu ochronę osoby cierpiącej by nie wyrządziła sobie szkody dokonując różnych czynności prawnych. Ma więc na celu prewencję potencjalnej krzywdy. W przypadku oceny niepoczytalności zło jakim jest przestępstwo już zostało wyrządzone i ma ona na celu ochronę praw oskarżonego. Analiza zasadności ubezwłasnowolnienia jest dokonywana w oparciu o przepisy prawa i postępowania cywilnego, a niepoczytalności na podstawie prawa i postępowania karnego.

Ważne

Co ważne, może zaistnieć sytuacja, w której nawet ubezwłasnowolniony całkowicie popełni w pełni świadomie przestępstwo, ponieważ w czasie jego popełnienia choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenie czynności psychicznych nie będzie mieć wpływu na ocenę czynu ani na możliwość kierowania swoim postępowaniem (osoba ta w momencie popełniania przestępstwa będzie poczytalna). W takiej sytuacji sąd nie będzie mógł orzec o niepoczytalności pomimo nawet tego, że osoba ta od dawna jest całkowicie ubezwłasnowolniona. 

Ponadto, nie można także wykluczyć przypadku, w którym niepoczytalnym w momencie popełniania przestępstwa będzie człowiek, wobec którego nigdy nie było wydane orzeczenie o  ubezwłasnowolnieniu. Jeżeli bowiem np. choroba psychiczna całkowicie wyłączyła jego świadomość w chwili dokonywania czynu zabronionego to będzie zachodziła jego niepoczytalność. 

Tak zatem ubezwłasnowolnienie i niepoczytalność nie są tym samym, choć mogą dotyczyć  podobnych problemów. 

Bibliografia:

  1. Partyk A., „Niepoczytalność przed karą może uchronić, ale są ograniczenia”, z dnia 18.03.2023 [https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/niepoczytalnosc-a-przestepstwo-i-kara,140.html], [dostęp w dniu 31.01.2024];
  2. Lorek K.,„Ochrona ludzi starszych na podstawie krajowego systemu prawnego”, 2021;
  3. Lorek K., „Ochrona seniorów zawierających umowy a prawna instytucja wad oświadczenia woli”, Praca Socjalna. - 2017, nr 6, s. 123-139;
  4. Balwicka – Szczyrba M., Sylwestrzak A.(red.), Kodeks cywilny. Komentarz, 2022;
  5. Mozgawa M. (red.), Kodeks karny. Komentarz, 2023;
  6. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964,  Kodeks cywilny, Dz. U. 1964 Nr 16, poz. 93, tj. Dz. U. 2023 poz. 1610; 
  7. Ustawa z dnia 17 listopada 1964,  Dz. U. 1964 Nr 43 poz. 296, tj. Dz. U. 2023  poz. 2760;
  8. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997, Kodeks postępowania karnego, Dz. U. 1997 Nr 89 poz. 555, tj. 2023 poz. 1860;
  9. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 Kodeks karny, Dz. U. 1997 Nr 88 poz. 553, tj. Dz. U. 2024  poz 17;
  10. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2009, II KK 316/08 
oprac. Wioleta Matela-Marszałek
Zapisz się na newsletter
Najlepsze artykuły, najpoczytniejsze tematy, zmiany w prawie i porady. Skoncentrowana dawka wiadomości z różnych kategorii: prawo, księgowość, kadry, biznes, nieruchomości, pieniądze, edukacja. Zapisz się na nasz newsletter i bądź zawsze na czasie.
Zaznacz wymagane zgody
loading
Zapisując się na newsletter wyrażasz zgodę na otrzymywanie treści reklam również podmiotów trzecich
Administratorem danych osobowych jest INFOR PL S.A. Dane są przetwarzane w celu wysyłki newslettera. Po więcej informacji kliknij tutaj.
success

Potwierdź zapis

Sprawdź maila, żeby potwierdzić swój zapis na newsletter. Jeśli nie widzisz wiadomości, sprawdź folder SPAM w swojej skrzynce.

failure

Coś poszło nie tak

Źródło: Źródło zewnętrzne

Oceń jakość naszego artykułu

Dziękujemy za Twoją ocenę!

Twoja opinia jest dla nas bardzo ważna

Powiedz nam, jak możemy poprawić artykuł.
Zaznacz określenie, które dotyczy przeczytanej treści:
Autopromocja

REKLAMA

QR Code

REKLAMA

Prawo
Zapisz się na newsletter
Zobacz przykładowy newsletter
Zapisz się
Wpisz poprawny e-mail
Twój blok przekształci się w areszt dla potencjalnych przestępców. Ministerstwo Sprawiedliwości wprowadza nową formę izolacji

Ministerstwo Sprawiedliwości przygotowało projekt nowelizacji Kodeksu postępowania karnego. Zakłada on wprowadzenie nowego środka zapobiegawczego – aresztu elektronicznego. Osoby oskarżone za popełnienie przestępstwa mogłyby odbywać areszt nie w zakładzie karnym, lecz w swoim miejscu zamieszkania.

Co daje legitymacja strażaka w aplikacji mObywatel? Zmiany z podpisem Prezydenta

Świadczenie ratownicze i zmiany w legitymacji z podpisem Prezydenta RP - tak. Analizujemy nową ustawę z dnia 4 czerwca 2025 r. o zmianie ustawy o ochotniczych strażach pożarnych – podpisaną przez Prezydenta RP dnia 3 lipca 2025 r. Nowe zmiany przyniosą wiele ułatwień i praktycznych rozwiązań.

Nowy długi weekend sierpniowy i kolejny dzień wolny od pracy w ważne święto państwowe jeszcze w 2025 r. – komisja sejmowa wystąpiła do MRPiPS

W dniu 2 kwietnia 2025 r. Komisja Sejmowa do Spraw Petycji zdecydowała o skierowaniu do MRPiPS dezyderatu w sprawie ustanowienia nowego dnia wolnego od pracy. W tym dniu, obowiązuje już święto państwowe, a w 2025 r. wypada ono wyjątkowo „korzystnie”, bo w piątek, co – w przypadku wprowadzenia postulowanej zmiany – oznaczałoby dla setek tysięcy pracowników kolejny długi weekend sierpniowy. Jeden przypada już bowiem w terminie 15-17 sierpnia 2025 r., ale zgodnie z ustawą – jest to święto kościelne, a nie (jak w tym przypadku) – świeckie.

Wzrost pensji nie wystarcza – 44% Polaków już szuka nowej pracy

Mimo dynamicznego wzrostu wynagrodzeń i rekordowo niskiego bezrobocia, polscy pracownicy nie czują się doceniani finansowo. Aż 44,2% z nich aktywnie szuka nowego miejsca zatrudnienia, wskazując na zbyt niskie wynagrodzenie, brak przejrzystości i poczucie niesprawiedliwości płacowej. Najnowsze badanie SD Worx pokazuje, że pieniądze to wciąż palący problem na rynku pracy – nawet jeśli słupki wynagrodzeń idą w górę.

REKLAMA

Rząd wycofuje ważny przepis dla kredytobiorców: Znika zapis o szybszym zwrocie pieniędzy

Rząd rezygnuje z przepisu, który miał gwarantować kredytobiorcom zwrot pieniędzy już po wyroku sądu I instancji. Usunięcie przepisu oznacza, że na odzyskanie nadpłaconych środków trzeba będzie czekać aż do zakończenia sprawy w II instancji.

Lex szarlatan: koniec z dezinformacją medyczną i pseudomedykami z Internetu i nie tylko? Nowe prawa pacjentów, nowe kary [PROJEKT]

Lex szarlatan: czy nowe prawo uderzy w pseudomedyków z Internetu i nie tylko? Nowe prawa pacjentów, nowe kary, nowe uprawnienia Rzecznika Praw Pacjentów - co się zmieni? Analizujemy projekt ustawy o zmianie ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta oraz ustawy o systemie powiadamiania ratunkowego (UD207).

Rewolucje korzyści dla rozwodników. Przepis w KRiO zmieniony: już nie 3 miesiące a rok! Ustawa z podpisem Prezydenta

Zmiany w rozwodach już w IV kwartale 2025 r. Wszystko za sprawą podpisanej przez Prezydenta ustawy zmieniającej Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. Z pewnością będą to zmiany na korzyść tzw. rozwodników, bo dotyczą terminu. A jak wiadomo terminy w tych sprawach są ważne!

ZUS nie wypłaci renty wdowiej bez tych dwóch oświadczeń – nowe przepisy od lipca 2025 r.

Od 1 lipca 2025 r. ZUS wypłaca rentę wdowią. Ale uwaga: nawet jeśli spełniasz wszystkie warunki, nie dostaniesz pieniędzy, jeśli nie złożysz dwóch kluczowych oświadczeń. Wyjaśniamy, o jakie dokumenty chodzi i jakie pułapki czekają na wnioskodawców.

REKLAMA

Rozdzielenie dni wolnych: Czy dwa dni wolnego dla krwiodawcy muszą następować po sobie?

Honorowi dawcy krwi chcieliby wykorzystywać dwa dni wolne w dowolnych terminach roboczych. Sejmowa komisja nie zgodziła się na zmianę przepisów, bo resort zdrowia uznał propozycję za niezgodną z ideą bezinteresownego krwiodawstwa.

Koniec z pozbawianiem seniorów całych majątków i umieszczaniem ich w DPS-ach na koszt gmin. Niemoralna luka prawna przechodzi do przeszłości

Na skutek interwencji Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Wielkopolski, które w dniu 18 marca br. zwróciło się do MRPiPS w sprawie konieczności wyeliminowania dostrzeżonej przez samorządy głęboko niemoralnej i niesprawiedliwej społecznie luki w przepisach, która pozwala rodzinom seniorów na pozbawianie ich całego majątku (wartego nawet kilka milionów złotych) i umieszczanie ich w DPS-ach, za które finalnie koszt ponosi gmina (pomimo, że istnieje notarialna umowa zobowiązaniowa, na podstawie której rodziny tych seniorów powinny zapewniać im, do końca życia, opiekę i ponosić koszty ich utrzymania) – MRPiPS powołało specjalny Zespół, którego celem jest reforma systemu pomocy społecznej.

REKLAMA