REKLAMA

REKLAMA

Kategorie
Zaloguj się

Zarejestruj się

Proszę podać poprawny adres e-mail Hasło musi zawierać min. 3 znaki i max. 12 znaków
* - pole obowiązkowe
Przypomnij hasło
Witaj
Usuń konto
Aktualizacja danych
  Informacja
Twoje dane będą wykorzystywane do certyfikatów.

Niepoczytalność a ubezwłasnowolnienie

Subskrybuj nas na Youtube
Dołącz do ekspertów Dołącz do grona ekspertów
Kamil Lorek
Radca prawny, wykładowca akademicki różnych przedmiotów prawniczych, prelegent na konferencjach naukowych, absolwent Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie oraz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Niepoczytalność a ubezwłasnowolnienie
ShutterStock

REKLAMA

REKLAMA

Osoba, która dopuściła się naruszenia prawa w niektórych przypadkach nie poniesie za to odpowiedzialności. Taka sytuacja może wystąpić na przykład w przypadku choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych.

Niepoczytalność w Kodeksie karnym

Choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, zakłócenia czynności psychicznych są poważnymi problemami. Mogą one dość mocno ograniczyć albo nawet pozbawić człowieka świadomości. W konsekwencji chora osoba może skrzywdzić kogoś innego tak naprawdę nie zdając sobie z tego sprawy. Rozsądnym jest to, że taki człowiek nie powinien być karany. Nie oznacza to jednak, że prawo i postępowanie karne nie mają zastosowania do takich osób. Zważyć bowiem należy, iż w uzasadnionych przypadkach można wobec nich zastosować środki zabezpieczające jak np. terapia czy pobyt w zakładzie psychiatrycznym

REKLAMA

Zagadnienie niepoczytalności jest ujęte w przepisie art. 31 Kodeksu karnego. Zgodnie z tą regulacją:

§ 1. Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem. 

Niepoczytalność zachodzi więc gdy spełniona jest przynajmniej jedna z trzech powyższych przesłanek (choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe, inne zakłócenie czynności psychicznych) oraz jednoczesne takie oddziaływanie tej okoliczności na organizm człowieka, że w czasie dokonywania czynu zabronionego nie mógł on rozpoznać znaczenia tego czynu albo kierować swoim zachowaniem. Obie te przesłanki (problemy psychiczne oraz ich oddziaływanie na organizm człowieka) muszą być spełnione razem w chwili czynu. Ta niemożność musi występować w momencie dokonywania czynu zabronionego. Może się bowiem zdarzyć sytuacja, kiedy jakaś osoba cierpi na poważną chorobę psychiczną i bardzo często wyłączona jest jej możliwość kierowania swoim postępowaniem, ale w momencie popełnienia czynu zabronionego ta choroba ani nie dawała objawów ani nie wpływała na myślenie i zachowanie tejże osoby. Nie można więc wykluczyć przypadku, w którym osoba cierpiąca na poważną chorobę psychiczną popełnia przestępstwo całkowicie świadomie i w związku z tym poniesie odpowiedzialność karną. 

Wskazany powyżej przepis odnosi się do całkowitej niepoczytalności. Oprócz tego kodeks karny w następnym paragrafie odnosi się do tzw. poczytalności ograniczonej

Dalszy ciąg materiału pod wideo

§ 2. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. 

W związku z powyższym jeżeli jakaś osoba miała częściową zdolność rozpoznania czynu lub kierowania swoim postępowaniem to poniesie ona odpowiedzialność karną, choć może uzyskać nadzwyczajne złagodzenie kary. Użyty przez prawodawcę zwrot „sąd może” świadczy o tym, że sąd wcale nie musi tego uczynić i osoba z ograniczoną poczytalnością w pewnych sytuacjach nie uzyska nadzwyczajnego złagodzenia kary. Ewentualne zastosowanie lub odmowa zastosowania przez sąd takiego złagodzenia kary powinna być odpowiednio uzasadniona i nie może opierać się na całkowitej dowolności decyzji sądu. 

Czym jest ubezwłasnowolnienie?

REKLAMA

Wykazanie niepoczytalności w czasie popełnienia czynu zabronionego nie jest zadaniem łatwym. Zazwyczaj powołuje się biegłego, który ma wykorzystać swoją specjalistyczną wiedzę w dokonaniu tej oceny. Taka opinia biegłego jest ważnym dowodem, ale nie jedynym. Badając ewentualną niepoczytalność sąd bierze pod uwagę różne inne dowody (np. zeznania świadków). 

Oprócz niepoczytalności istnieje również ubezwłasnowolnienie. Choć mogą one być uzasadnione tymi samymi przyczynami to jednak są to dwie odrębne instytucje. Niepoczytalność jest zagadnieniem prawa karnego, a ubezwłasnowolnienie prawa cywilnego. Nie należy utożsamiać ich ze sobą. Warto w tym miejscu przytoczyć wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2009 r., II KK 316/08, zgodnie z którym

 „Ubezwłasnowolnienie samo w sobie nie oznacza niepoczytalności sprawcy czynu zabronionego, będącego ubezwłasnowolnionym.” 

Wyjaśniając problematykę ubezwłasnowolnienia warto odnieść się do regulacji prawnych. Ubezwłasnowolnienie całkowite jest unormowane w przepisie art. 13 Kodeksu cywilnego: 

§ 1. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. 

Wobec takiej osoby sąd wyznacza opiekuna. Nie ma ona już zdolności do czynności prawnych, a więc nie może sama podejmować czynności prawnych (np. zawierania umów). Pewnym wyjątkiem od tego są czynności w drobnych, bieżących sprawach dnia codziennego (np. zakup chleba w sklepie spożywczym). 

Ubezwłasnowolnienie częściowe jest uregulowane z kolei w przepisie art. 16 Kodeksu cywilnego:

REKLAMA

§ 1. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. 

Jak więc można zauważyć ubezwłasnowolnienie częściowe jest uzasadnione tym, że choroba psychiczna utrudnia życie człowiekowi i jest mu potrzebna pomoc w prowadzeniu swoich spraw, przy czym jej oddziaływanie nie jest jeszcze na tyle mocne by zastosować bardzo poważną instytucję ubezwłasnowolnienia całkowitego, które całkowicie pozbawia zdolności do czynności prawnych. W tym przypadku osoba jest w stanie sobą kierować, choć jest to poważnie, mocno utrudnione. 

Osobie ubezwłasnowolnionej częściowo sąd wyznacza kuratora. W tym przypadku człowiek ten zachowuje jednak ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Może on samodzielnie rozporządzać swoim zarobkiem. 

Przestępstwo popełnione przez osobę ubezwłasnowolnioną

Jak już było wspomniane ubezwłasnowolnienie i niepoczytalność to są dwie różne instytucje. Nie należy utożsamiać ich ze sobą. Ubezwłasnowolnienie ma na celu ochronę osoby cierpiącej by nie wyrządziła sobie szkody dokonując różnych czynności prawnych. Ma więc na celu prewencję potencjalnej krzywdy. W przypadku oceny niepoczytalności zło jakim jest przestępstwo już zostało wyrządzone i ma ona na celu ochronę praw oskarżonego. Analiza zasadności ubezwłasnowolnienia jest dokonywana w oparciu o przepisy prawa i postępowania cywilnego, a niepoczytalności na podstawie prawa i postępowania karnego.

Ważne

Co ważne, może zaistnieć sytuacja, w której nawet ubezwłasnowolniony całkowicie popełni w pełni świadomie przestępstwo, ponieważ w czasie jego popełnienia choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenie czynności psychicznych nie będzie mieć wpływu na ocenę czynu ani na możliwość kierowania swoim postępowaniem (osoba ta w momencie popełniania przestępstwa będzie poczytalna). W takiej sytuacji sąd nie będzie mógł orzec o niepoczytalności pomimo nawet tego, że osoba ta od dawna jest całkowicie ubezwłasnowolniona. 

Ponadto, nie można także wykluczyć przypadku, w którym niepoczytalnym w momencie popełniania przestępstwa będzie człowiek, wobec którego nigdy nie było wydane orzeczenie o  ubezwłasnowolnieniu. Jeżeli bowiem np. choroba psychiczna całkowicie wyłączyła jego świadomość w chwili dokonywania czynu zabronionego to będzie zachodziła jego niepoczytalność. 

Tak zatem ubezwłasnowolnienie i niepoczytalność nie są tym samym, choć mogą dotyczyć  podobnych problemów. 

Bibliografia:

  1. Partyk A., „Niepoczytalność przed karą może uchronić, ale są ograniczenia”, z dnia 18.03.2023 [https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/niepoczytalnosc-a-przestepstwo-i-kara,140.html], [dostęp w dniu 31.01.2024];
  2. Lorek K.,„Ochrona ludzi starszych na podstawie krajowego systemu prawnego”, 2021;
  3. Lorek K., „Ochrona seniorów zawierających umowy a prawna instytucja wad oświadczenia woli”, Praca Socjalna. - 2017, nr 6, s. 123-139;
  4. Balwicka – Szczyrba M., Sylwestrzak A.(red.), Kodeks cywilny. Komentarz, 2022;
  5. Mozgawa M. (red.), Kodeks karny. Komentarz, 2023;
  6. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964,  Kodeks cywilny, Dz. U. 1964 Nr 16, poz. 93, tj. Dz. U. 2023 poz. 1610; 
  7. Ustawa z dnia 17 listopada 1964,  Dz. U. 1964 Nr 43 poz. 296, tj. Dz. U. 2023  poz. 2760;
  8. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997, Kodeks postępowania karnego, Dz. U. 1997 Nr 89 poz. 555, tj. 2023 poz. 1860;
  9. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 Kodeks karny, Dz. U. 1997 Nr 88 poz. 553, tj. Dz. U. 2024  poz 17;
  10. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2009, II KK 316/08 
oprac. Wioleta Matela-Marszałek
Zapisz się na newsletter
Najlepsze artykuły, najpoczytniejsze tematy, zmiany w prawie i porady. Skoncentrowana dawka wiadomości z różnych kategorii: prawo, księgowość, kadry, biznes, nieruchomości, pieniądze, edukacja. Zapisz się na nasz newsletter i bądź zawsze na czasie.
Zaznacz wymagane zgody
loading
Zapisując się na newsletter wyrażasz zgodę na otrzymywanie treści reklam również podmiotów trzecich
Administratorem danych osobowych jest INFOR PL S.A. Dane są przetwarzane w celu wysyłki newslettera. Po więcej informacji kliknij tutaj.
success

Potwierdź zapis

Sprawdź maila, żeby potwierdzić swój zapis na newsletter. Jeśli nie widzisz wiadomości, sprawdź folder SPAM w swojej skrzynce.

failure

Coś poszło nie tak

Źródło: Źródło zewnętrzne

Oceń jakość naszego artykułu

Dziękujemy za Twoją ocenę!

Twoja opinia jest dla nas bardzo ważna

Powiedz nam, jak możemy poprawić artykuł.
Zaznacz określenie, które dotyczy przeczytanej treści:
Autopromocja

REKLAMA

QR Code

REKLAMA

Prawo
Zapisz się na newsletter
Zobacz przykładowy newsletter
Zapisz się
Wpisz poprawny e-mail
Tablica alimentacyjna wycofana. Rozwiązanie będzie jeszcze konsultowane

Ministerstwo Sprawiedliwości wycofało się z zaproponowanych we środę tablic alimentacyjnych. Rozwiązanie zostanie jeszcze raz skonsultowane - poinformował rzecznik rządu Adam Szłapka po piątkowym posiedzeniu Rady Ministrów.

Sprzedała dom z babcią w środku. Prawo na to pozwala – ale senior zostaje sam

Pani Jadwiga przekazała wnuczce dom w zamian za opiekę. Ta go sprzedała – razem z zamieszkującą seniorką. Niewielu wie, że to możliwe. Co wtedy z obowiązkami? Czy nowy właściciel musi zapewnić opiekę? Prawniczka wyjaśnia, jak działa prawo dożywocia i czego się wystrzegać.

Sejm podejmie decyzje we wrześniu: Emerytury stażowe i asystencja osobista na agendzie posiedzenia

We wrześniu 2025 roku Sejm rozpatrzy kluczowe projekty dotyczące emerytur stażowych oraz asystencji osobistej dla osób z niepełnosprawnościami - zapowiedziała przewodnicząca sejmowej Komisji Polityki Społecznej i Rodziny, Katarzyna Ueberhan z Lewicy.

Ponad 6 milionów Polaków z prawem do dłuższego urlopu, wyższych dodatków do wynagrodzenia i nagród od 1 stycznia 2026 r. Sejm zdecydował

Podczas posiedzenia Sejmu w dniu 22 lipca 2025 r., odbyło się pierwsze czytanie przygotowanej przez MRPiPS nowelizacji kodeksu pracy i kilku innych ustaw, która zakłada, że do stażu pracy, od którego zależy szereg uprawnień pracowniczych (m.in. prawo do dłuższego urlopu wypoczynkowego, wyższej odprawy, stażowych dodatków do wynagrodzenia i nagród jubileuszowych), mają zostać zaliczone m.in. okresy zatrudnienia na podstawie umów cywilnoprawnych oraz wykonywania własnej działalności gospodarczej. Zmiany będą miały wpływ na uprawnienia pracownicze ponad 6 mln Polaków.

REKLAMA

Tablica alimentacyjna. Pytania i odpowiedzi MS

Ministerstwo Sprawiedliwości przygotowało odpowiedzi na najważniejsze pytania dotyczące tablicy alimentacyjnej. Mają one pomóc w lepszym zrozumieniu zasad działania tablicy i jej praktycznego zastosowania. Jednocześnie resort podkreśla, iż tablica alimentacyjna nie ma mocy wiążącej.

Czego nie wolno robić na plaży? Lista 9 przykładów!

Upalny czas letni sprzyja odpoczynkowi nad wodą. Niektóre zachowania na plaży mogą wydawać się z pozoru niewinne, ale w praktyce mogą skutkować odpowiedzialnością karną.

Drastyczne pogorszenie sytuacji prawnej i życiowej obywateli Ukrainy - co dalej z ustawą?

Nowelizacja ustawy pomocowej dla obywateli Ukrainy może drastycznie pogorszyć ich sytuację prawną i życiową - wskazuje RPO w swoich uwagach do projektu zmian przepisów. O co dokładnie chodzi? Przedstawiamy kluczowe problemy i ich potencjalne skutki.

Jest decyzja w sprawie parkomatów i opłat za postój. Szykują się zmiany: ma być lepiej dla seniorów i osób z niepełnosprawnościami

Jest decyzja w sprawie parkomatów i opłat za postój. Sprawą zajął się sam Rzecznik Praw Obywatelskich co sprawiło, że Ministerstwo Infrastruktury zajęło oficjalne stanowisko w sprawie. Wydaje się, że szykują się zmiany, bo ma być lepiej dla seniorów i osób z niepełnosprawnościami - które dotychczas mogą mieć utrudniony dostęp do płatnego postoju.

REKLAMA

Gotówka w strefie płatnego parkowania: RPO interweniuje, rząd przyznaje rację kierowcom

Rzecznik Praw Obywatelskich Marcin Wiącek zwrócił się do ministra infrastruktury w sprawie skarg kierowców, którzy zostali obciążeni opłatami dodatkowymi, ponieważ nie mieli możliwości zapłaty za parkowanie gotówką. Problem dotyczy stref, w których zlikwidowano tradycyjne parkomaty, pozostawiając jedynie urządzenia obsługujące płatności bezgotówkowe. Ministerstwo Infrastruktury przyznaje, że każdemu kierowcy należy zapewnić realną możliwość uiszczenia opłaty w formie gotówkowej – co może oznaczać konieczność zmiany przepisów ustawy o drogach publicznych.

Koniec ze swobodnym obrotem gotówką: zgłoszenie obowiązkowe, odbiór tylko osobiście. Jakiej kwoty już nie wypłacisz bez formalności?

Coraz bardziej restrykcyjne stają się ograniczenia w obrocie gotówką – zarówno dla firm, jak i osób fizycznych. W Polsce przedsiębiorstwa już nie mogą realizować transakcji między sobą za więcej niż 15 000 zł gotówką, a od 2027 r. w całej Unii będą obowiązywały limity na maks. 10 000 € (z możliwością obniżenia do 3 000 €) . Co więcej, poza już obowiązującymi lub dopiero nadchodzącymi limitami, wprowadzane są nowe – niespotykane wcześniej rozwiązania. Wszystko „w trosce o walkę z finansowaniem terroryzmu".

REKLAMA