Prawne i instytucjonalne możliwości ścigania korupcji

Możliwości prawne

Z punktu widzenia zwalczania przestępczości korupcyjnej istotne znaczenie mają niżej wymienione uregulowania kodeksu postępowania karnego:
— instytucja świadka incognito (art. 184 k.p.k.). Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka albo osoby dla niego najbliższej, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może wydać postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych.

Wówczas postępowanie w tym zakresie toczy się bez udziału stron i objęte jest tajemnicą państwową;
— instrument ochrony świadka zagrożonego, tzw. mały świadek incognito (art. 191 § 3 k.p.k.). Gdy w związku z jego czynnościami w grę wchodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby jemu najbliższej, świadek ma możliwość zastrzeżenia adresu. Zastrzeżenie adresu następuje do wyłącznej wiadomości prokuratora i sądu.

Pisma procesowe doręcza się wówczas na wskazany przez świadka adres.

Kolejnym narzędziem organów ścigania w walce z korupcją jest instytucja świadka koronnego¹, którego wykorzystanie możliwe jest jednak tylko w przypadku, gdy przestępstwo zostało popełnione w zorganizowanej grupie.

Zobacz również: Kim jest świadek koronny?

Warunkiem jest także, ażeby świadek przekazał organowi prowadzącemu postępowanie informacje, które mogą przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im; ujawnił majątek swój oraz znany mu majątek pozostałych sprawców przestępstwa i zobowiązał się do złożenia przed sądem wyczerpujących zeznań. Dopuszczony do składania zeznań w charakterze świadka koronnego nie podlega karze za przestępstwa lub przestępstwa skarbowe które popełnił.

W ustawach różnych organów ścigania znajdują się przepisy dotyczące kontroli operacyjnej, jak również kontrolowanego wręczenia/przyjęcia korzyści majątkowej. Często metody te realizowane są już na etapie pracy operacyjnej, jednakże materiał zgromadzony w ich toku traktowany jest jako dowód w postępowaniu procesowym. Należą do najskuteczniejszych w walce z korupcją.

Możliwości instytucjonalne

W związku z wejściem w życie ustawy o CBA powstała nowa sytuacja prawna dotycząca ścigania przestępstw korupcyjnych w Polsce. Celem służby jest zwalczanie korupcji w życiu publicznym i gospodarczym, w szczególności w instytucjach państwowych i samorządowych, a także zwalczanie działalności godzącej w interesy ekonomiczne państwa. Funkcjonariusze

CBA wykonują czynności dochodzeniowo-śledcze, operacyjno-rozpoznawcze, kontrolne i analityczno-informacyjne. W ramach swojej właściwości CBA wykonuje również czynności na polecenie sądu lub prokuratora w zakresie określonym w kodeksie postępowania karnego.

CBA zostało powołane jako służba specjalna w celu zwalczania korupcji, jednak system organów państwa zajmujących się zwalczaniem przestępstw obejmuje również inne służby (Policja i ABW) — dlatego art. 29 ust. 1 ustawy o CBA nakłada na Szefów Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Komendanta Głównego Policji, Komendanta Głównego Straży Granicznej, Komendanta Głównego Żandarmerii Wojskowej, Szefa Służby Celnej, Generalnego Inspektora Informacji Finansowej i Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej obowiązek współdziałania w ramach swoich kompetencji w zakresie zwalczania korupcji w instytucjach państwowych i samorządzie terytorialnym oraz życiu publicznym i gospodarczym, a także w zakresie działalności godzącej w interesy ekonomiczne państwa.

Organy zajmujące się zwalczaniem przestępczości korupcyjnej podejmują czynności już w chwili uzyskania informacji o przestępstwie. Są to informacje z mass mediów i prasy, a także doniesień od instytucji i osób.

Liczba zgłaszanych przypadków o przestępstwie korupcji, w których zawiadamiającym jest osoba, stanowi jedynie margines prowadzonych postępowań. Można wnioskować jednak, że szybko będzie zwiększać się liczba zawiadomień od osób, które udzieliły urzędnikowi korzyści majątkowej².

Służyć temu mają rozwiązania prawne zapewniające wręczającym łapówki całkowitą bezkarność.

Działania urzędów i służb nie sprowadzają się jedynie do zwalczania tej patologii za pomocą sankcji karnych. Prowadzą one również działalność profilaktyczną, edukacyjną, realizują rządowe programy, występują z inicjatywami ustawodawczymi. Zadania takie wykonują również m.in.:
— Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji,
— Kancelaria Prezesa Rady Ministrów,
— Najwyższa Izba Kontroli,
— Rzecznik Praw Obywatelskich,
— Urząd Zamówień Publicznych.

Zjawisko korupcji pozostaje także w zainteresowaniu wielu organizacji pozarządowych, tzw. trzeciego sektora, m.in. Transparency International, Fundacji im. Stefana Batorego, Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, Instytutu Spraw Publicznych, Normalni itd.³, dla nich przyjęto określenie „organizacje strażnicze”, ang „watch dog organization”. Ich rolą jest pomoc w zwalczaniu korupcji i polega na:
— sprawowaniu funkcji kontrolnej w zakresie zapewnienia realizacji programów prewencyjnych oraz działań, mających na celu kontrolę administracji publicznej w tym zakresie,
— podnoszeniu świadomości społecznej w zakresie upowszechniania wiedzy na temat korupcji celem przekonania społeczeństwa o szkodliwości korupcji,
— pracy eksperckiej i obejmuje organizację konferencji naukowych i spotkań eksperckich, prowadzeniu programów badawczych. Instytucje te stanowią istotny element uzupełniający służby państwowe w szeroko rozumianej walce z korupcją.

Zobacz również: Kara za łapówkę

Możliwości instytucjonalne

W związku z wejściem w życie ustawy o CBA powstała nowa sytuacja prawna dotycząca ścigania przestępstw korupcyjnych w Polsce. Celem służby jest zwalczanie korupcji w życiu publicznym i gospodarczym, w szczególności w instytucjach państwowych i samorządowych, a także zwalczanie działalności godzącej w interesy ekonomiczne państwa. Funkcjonariusze CBA wykonują czynności dochodzeniowo-śledcze, operacyjno-rozpoznawcze, kontrolne i analityczno-informacyjne. W ramach swojej właściwości CBA wykonuje również czynności na polecenie sądu lub prokuratora w zakresie określonym w kodeksie postępowania karnego.

CBA zostało powołane jako służba specjalna w celu zwalczania korupcji, jednak system organów państwa zajmujących się zwalczaniem przestępstw obejmuje również inne służby (Policja i ABW) — dlatego art. 29 ust. 1 ustawy o CBA nakłada na Szefów Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Komendanta Głównego Policji, Komendanta Głównego Straży Granicznej, Komendanta Głównego Żandarmerii Wojskowej, Szefa Służby Celnej, Generalnego Inspektora Informacji Finansowej i Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej obowiązek współdziałania w ramach swoich kompetencji w zakresie zwalczania korupcji w instytucjach państwowych i samorządzie terytorialnym oraz życiu publicznym i gospodarczym, a także w zakresie działalności godzącej w interesy ekonomiczne państwa.

Organy zajmujące się zwalczaniem przestępczości korupcyjnej podejmują czynności już w chwili uzyskania informacji o przestępstwie. Są to informacje z mass mediów i prasy, a także doniesień od instytucji i osób.

Liczba zgłaszanych przypadków o przestępstwie korupcji, w których zawiadamiającym jest osoba, stanowi jedynie margines prowadzonych postępowań. Można wnioskować jednak, że szybko będzie zwiększać się liczba zawiadomień od osób, które udzieliły urzędnikowi korzyści majątkowej⁴.

Służyć temu mają rozwiązania prawne zapewniające wręczającym łapówki całkowitą bezkarność.
Działania urzędów i służb nie sprowadzają się jedynie do zwalczania tej patologii za pomocą sankcji karnych. Prowadzą one również działalność profilaktyczną, edukacyjną, realizują rządowe programy, występują z inicjatywami ustawodawczymi. Zadania takie wykonują również m.in.:
— Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji,
— Kancelaria Prezesa Rady Ministrów,
— Najwyższa Izba Kontroli,
— Rzecznik Praw Obywatelskich,
— Urząd Zamówień Publicznych.

Zjawisko korupcji pozostaje także w zainteresowaniu wielu organizacji pozarządowych, tzw. trzeciego sektora, m.in. Transparency International, Fundacji im. Stefana Batorego, Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, Instytutu Spraw Publicznych, Normalni itd.⁵, dla nich przyjęto określenie „organizacje strażnicze”, ang „watch dog organization”. Ich rolą jest pomoc w zwalczaniu korupcji i polega na:
— sprawowaniu funkcji kontrolnej w zakresie zapewnienia realizacji programów prewencyjnych oraz działań, mających na celu kontrolę administracji publicznej w tym zakresie,
— podnoszeniu świadomości społecznej w zakresie upowszechniania wiedzy na temat korupcji celem przekonania społeczeństwa o szkodliwości korupcji,
— pracy eksperckiej i obejmuje organizację konferencji naukowych i spotkań eksperckich, prowadzeniu programów badawczych. Instytucje te stanowią istotny element uzupełniający służby państwowe w szeroko rozumianej walce z korupcją.

1 Ustawa z 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym (DzU z 2007 r., nr 36, poz. 232 ze zm.).
2 D. Palacz, D. Woźnicki, A. Wojtkowski, Korupcja…, wyd. cyt., s. 18.
3 Strategia antykorupcyjna Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. MRiRW. Warszawa, 9 września 2008 r., s. 6–7.
4 D. Palacz, D. Woźnicki, A. Wojtkowski, Korupcja…, wyd. cyt., s. 18.
5 Strategia antykorupcyjna Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. MRiRW. Warszawa, 9 września 2008 r., s. 6–7.

Zobacz również serwis: Prawo karne

Tekst stanowi fragment publikacji Centralnego Biura Antykorupcyjnego Poradnik antykorupcyjny dla przedsiębiorców. Przedsiębiorca  w środowisku zagrożeń korupcyjnych, Warszawa, maj 2011