Odzyskanie uprowadzonego dziecka - instrumenty prawne

Wspomniane rozwiązania opisane zostały poniżej. Poprzedzono je wyjaśnieniem pewnych pojęć z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, których zrozumienie ułatwi pełniejsze i bardziej sprawne korzystanie z dostępnych instrumentów prawnych.

Sprawowanie pieczy nad dzieckiem - instytucje prawne

Instytucjami związanymi ze sprawowaniem pieczy nad dzieckiem w polskim prawie są przede wszystkim:
 - władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem
oraz pełniące funkcję jej substytutów (zamienników):
- opieka,
- kuratela (głównie o charakterze przejściowym),
- nadzór.

W życiu codziennym najczęściej będziemy mieli do czynienia ze sprawowaniem pieczy nad dzieckiem w postaci wykonywania władzy rodzicielskiej, rzadziej sprawowania opieki lub nadzoru nad nim.

W związku z powyższym rodzic chcący odzyskać swoje uprowadzone lub zatrzymane przez drugiego rodzica/opiekuna prawnego małoletnie dziecko, powinien być zorientowany w kwestiach dotyczących przysługującej mu władzy rodzicielskiej lub odpowiednio opieki, by móc wykorzystać płynące z niej uprawnienia, stosownie do przysługującego mu zakresu tej władzy lub opieki.

Władza rodzicielska

Władza rodzicielska, w myśl regulacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, obejmuje ogół praw i obowiązków rodziców względem dziecka, mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy, a także strzeżenie jego interesów, zgodnie z dobrem dziecka oraz interesem społecznym.

Władza rodzicielska nad dzieckiem trwa do osiągnięcia przez nie pełnoletniości i z reguły przysługuje obydwojgu rodzicom.

W przypadku matki zasadniczo powstaje ona z mocy ustawy z chwilą narodzin dziecka, natomiast w przypadku ojca zależy ona od tego, czy dziecko pochodzi ze związku małżeńskiego, czy też nie.

Zobacz również: Jakie prawa ma ojciec dziecka?

Jeżeli – zgodnie z art. 62 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa lub przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. W tej sytuacji ojciec również nabywa władzę rodzicielską wraz z urodzeniem się dziecka. Jeżeli jednak dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji, domniemanie to nie znajdzie zastosowania.

W przypadku dziecka pozamałżeńskiego władza rodzicielska ojca powstaje z chwilą uznania dziecka przez ojca lub sądowego ustalenia ojcostwa.

Od klasycznego modelu władzy rodzicielskiej – przysługującej obydwojgu rodzicom – możliwe są następujące przykładowe modyfikacje, powstałe na skutek różnych sytuacji życiowych oraz zdarzeń prawnych.

Polecamy serwis: Władza rodzicielska

Władza rodzicielska może:
- przysługiwać jednemu z rodziców, gdy drugi jest jej całkowicie pozbawiony;
- przysługiwać jednemu z rodziców, gdy drugi posiada ją w ograniczonym zakresie, każdorazowo doprecyzowanym przez sąd;
- nie przysługiwać żadnemu z rodziców lub przysługiwać w ograniczonym zakresie;
- nie przysługiwać jednemu lub obydwojgu rodzicom na skutek zawieszenia na czas trwania przemijającej przeszkody w jej wykonywaniu.

Władza rodzicielska może również zostać przywrócona, gdy sąd stwierdzi zaistnienie ku temu odpowiednich przesłanek.

Źródłem powyższych modyfikacji władzy rodzicielskiej może być przykładowo:
- wyrok rozwodowy/separacyjny, w którym sąd orzeka również o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej przez małżonków – strony procesu o rozwód lub separację;
- wyrok sądu dotyczący wyłącznie kwestii rozkładu władzy rodzicielskiej między rodzicami małoletniego dziecka;
- wyrok sądu dotyczący ustalenia ojcostwa/macierzyństwa, w którym sąd ustala również kwestię władzy rodzicielskiej;
- małoletniość lub ubezwłasnowolnienie rodzica, któremu nie przysługuje władza rodzicielska do momentu uzyskania pełnoletniości lub uchylenia ubezwłasnowolnienia, wówczas z mocy prawa nabywa władzę rodzicielska;
- orzeczenie sądu przywracające władzę rodzicielską jednemu lub obydwojgu rodzicom;
- uznanie dziecka.

Kontakty

Nie bez  znaczenia dla  sytuacji  prawnej  rodzica  pozostaje  również  prawo  do  kontaktów z dzieckiem, których  częstotliwość i zakres nie jest uzależniony wyłącznie od posiadania danego zakresu władzy rodzicielskiej, ponieważ rodzic (nawet pozbawiony władzy rodzicielskiej lub któremu zawieszono jej wykonywanie) ma prawo i obowiązek realizować kontakty z dzieckiem w zakresie ustalonym przez sąd.

Oznacza to, że należy wskazać na wyraźne rozróżnienie pomiędzy pojęciem „władzy rodzicielskiej” a „kontaktów z dzieckiem”.

Możliwa jest również sytuacja, kiedy rodzic nie mający władzy rodzicielskiej zostaje również pozbawiony prawa do kontaktów z dzieckiem – zazwyczaj ze względu na poważne i realne zagrożenie, jakie stwarza dla dobra dziecka.

Zobacz również: Kontakt z dzieckiem po rozwodzie

Opieka

Jeżeli żadnemu z rodziców nie przysługuję władza rodzicielska albo jeżeli rodzice są nieznani, ustanawia się dla dziecka opiekę.

Przykładowe sytuacje, w których władza rodzicielska nie przysługuje rodzicom to:
- śmierć obojga rodziców;
- brak pełnej zdolności do czynności prawnych rodziców, np. gdy są małoletni lub ubezwłasnowolnieni;
- pozbawienie lub zawieszenie władzy rodzicielskiej rodziców – w związku z różnymi przyczynami;
- brak przyznania ojcu w wyroku ustalającym ojcostwo władzy rodzicielskiej, przy jednoczesnym braku władzy rodzicielskiej matki dziecka.

Opiekun – zgodnie z treścią art. 155 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – sprawuje pieczę nad osobą i majątkiem pozostającego pod opieką, podlegając przy tym nadzorowi sądu rodzinnego i opiekuńczego. Jeżeli opiekun doznaje przemijającej przeszkody w sprawowaniu pieczy, sąd rodzinny i opiekuńczy może ustanowić kuratora.

Ustanowienie opieki:
Sąd opiekuńczy wszczyna postępowanie o ustanowienie opieki z urzędu. Możliwe jest również wskazanie sądowi okoliczności uzasadniających stosowną ingerencję.

Jeśli osoba rzeczywiście wykonuje obowiązki opiekuna w stosunku do osoby i majątku dziecka, a nie ma uregulowanej sytuacji prawnej, powinna zwrócić się do sądu o jej uregulowanie. W przeciwnym razie może narazić się nawet na zarzut uprowadzenia lub zatrzymania małoletniego. Sądem właściwym jest sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu.

Polecamy serwis: Kontakty z dzieckiem

Nadzór

Kolejną możliwą instytucją stosowaną wobec małoletniego dziecka jest nadzór.

Przykładem ustanowienia nadzoru jest umieszczenie małoletniego w placówce opiekuńczo-wychowawczej lub ośrodku szkolno-wychowawczym.

Opiekun i sprawujący nadzór pełni wobec małoletniego, nad którym sprawuje opiekę lub nadzór funkcje analogiczne do tych sprawowanych przez rodzica posiadającego władzę rodzicielską nad dzieckiem.

Odzyskanie uprowadzonego dziecka - instrumenty prawne

Rodzic nie powinien swoim niewłaściwym zachowaniem utrudniać drugiemu z rodziców realizacji przysługujących mu względem dziecka praw, niezależnie od ich zakresu.

Zgodnie z art. 98 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Każdy z nich – o ile nie decyduje o istotnych sprawach dziecka – może działać samodzielnie, z drobnymi wyłączeniami w reprezentacji dziecka przy określonych czynnościach prawnych. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest jednocześnie obowiązane i uprawnione do jej wykonywania.

Jednak o istotnych sprawach dziecka rodzice – nawet żyjący w rozłączeniu – rozstrzygają wspólnie, a dopiero w braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy.

Warunkiem wspólnego podejmowania decyzji jest oczywiście stosowny zakres uprawnień rodzica, płynący głównie z faktu posiadania pełni władzy rodzicielskiej. Jednak nie wyklucza to sytuacji, kiedy rodzic, któremu przysługuje ograniczona władza rodzicielska będzie miał prawo - stosownie do zakresu ograniczenia, zawartego we właściwym orzeczeniu sądowym - współdecydować z drugim z rodziców o istotnych sprawach dziecka.

Co zatem oznacza pojęcie „istotne sprawy dziecka”?

Zakres istotnych spraw dziecka nie jest zawarty wprost w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Doprecyzowują go rozliczne orzeczenia Sądu Najwyższego, tworzące otwarty katalog, który podzielić można na dwie grupy spraw, tj.:
- doniosłych ze względu na ich ogólny charakter, są to tzw. sprawy zawsze istotne dla dziecka, np. czasowe powierzenie pieczy nad dzieckiem, decyzja o dokonaniu zabiegu operacyjnego, zapewnienie dziecku odpowiednich warunków mieszkaniowych i  - co bardzo istotne z punktu widzenia porwań rodzicielskich zarówno krajowych jak i zagranicznych – decydowanie o wyjeździe dziecka za granicę, zarówno na pobyt stały jak też czasowy, wyjazdy dziecka na zagraniczne wakacje, czy też ustalenie miejsca pobytu dziecka.
- istotnych ze względu na ich doniosłość w konkretnej sprawie.

Zobacz również: W braku zgody rodzica rozstrzygnięcie sądu

Gdy rodzic chce zdecydować w kwestii dotyczącej dziecka, względem którego posiada pełnię władzy rodzicielskiej lub sprawuje ograniczoną do istotnych spraw dziecka władzę rodzicielską (co należy weryfikować  zawsze  zgodnie  z  treścią  orzeczenia  sądowego)  –  powinien  powyższe  konsultować z drugim z rodziców posiadającym pełną lub ograniczoną do istotnych spraw dziecka władzę rodzicielską. Jeżeli jednak napotyka przeszkody w porozumieniu z drugim z rodziców, nie chcąc narażać się na zarzut nadużycia władzy rodzicielskiej poprzez samowolną decyzję, powinien skierować wniosek do sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu dziecka, by ten podjął stosowną decyzję. 

Rozstrzygnięcie następuje z reguły po wysłuchaniu dziecka, jeżeli nie stoi temu na przeszkodzie rozwój umysłowy, stan zdrowia, czy też stopień dojrzałości dziecka. Sąd z reguły umożliwia też wysłuchanie obojga rodziców.

Jak jasno wynika z powyższego – wszelkie wyjazdy z dzieckiem na dłuższy pobyt, w tym również wyjazdy zagraniczne, nawet wakacyjne, jako należące do istotnych spraw dziecka wymagają konsultacji i aprobaty obydwojga rodziców posiadających pełną władzę rodzicielską lub ograniczoną do decydowania o istotnych sprawach dziecka.

W przypadku samowolnej decyzji rodzica w tej mierze drugi z rodziców, któremu przysługuje pełna lub ograniczona do istotnych spraw dziecka władza rodzicielska, może podjąć stosowne kroki prawne mające na celu odzyskanie dziecka, zwłaszcza jeśli miejsce pobytu dziecka zabezpieczone było przy nim lub przy obydwojgu wspólnie dotychczas zamieszkujących rodzicach. Może też ograniczyć się do żądania realizacji swoich uprawnień polegających np. na kontaktach z dzieckiem, decydowaniu o jego istotnych sprawach, co oczywiście uniemożliwia fizyczny brak dziecka.

Również rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej lub mający zawieszoną władzę rodzicielską, czy też ograniczony w swoich prawach w stopniu znacznym, tj. bez możliwości decydowania o istotnych sprawach dziecka, ma prawo domagać się realizacji przysługujących mu kontaktów z dzieckiem. Żadnych natomiast praw w zakresie przywrócenia relacji z dzieckiem nie posiada rodzic pozbawiony całkowicie władzy rodzicielskiej oraz pozbawiony możliwości kontaktów z dzieckiem, przynajmniej do czasu kiedy ich nie odzyska.

Polecamy serwis: Dziecko i prawo

Nakaz wydania dziecka

Rodzic posiadający pełną władzę rodzicielską lub ograniczoną do decydowania o istotnych sprawach dziecka w sytuacji, kiedy drugi rodzic samowolnie uprowadzi lub zatrzyma dziecko, ma prawo w każdym przypadku wystąpić do sądu opiekuńczego miejsca zamieszkania dziecka, a jeżeli dziecko nie ma wyraźnie określonego miejsca zamieszkania, wówczas miejsca pobytu dziecka z wnioskiem o odebranie dziecka.

Jeżeli miejsce zamieszkania dziecka nie jest znane, sąd może przeprowadzić dochodzenie w celu ustalenia miejsca pobytu dziecka, kierując odpowiednie żądanie do policji (w tym celu wydaje ogólnopolski nakaz poszukiwań).

Jeżeli jednak toczy się już postępowanie między małżonkami o rozwód, separację, unieważnienie małżeństwa, czy też postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej, wówczas wniosek składać należy do sądu, przed którym toczy się to postępowanie.

W przypadku uwzględnienia wniosku sąd wydaje postanowienie o odebraniu dziecka, w którym określa termin, w którym dziecko powinno być wydane wnioskodawcy. Postanowienie takie staje się skuteczne i wykonalne już z chwilą jego ogłoszenia na rozprawie.

Po bezskutecznym upływie terminu wyznaczonego przez sąd rodzic może zwrócić się ponownie do sądu o pomoc przy fizycznym odbiorze dziecka, rozpoczynając tym samym drugi etap postępowania o oddanie dziecka, tj. fazę wykonawczą. Sąd zleci wówczas kuratorowi sądowemu przymusowe odebranie dziecka. Kurator taki jest zobowiązany do odebrania dziecka od każdego u kogo się ono znajduje.

Kurator, do którego zwrócił się sąd, powinien:
- powiadomić o terminie swoich czynności rodzica-wnioskodawcę;
- w razie potrzeby może zażądać pomocy odpowiednich instytucji (policji, pomocy społecznej);
- sporządzić pisemną notatkę z przebiegu działań.

W przypadku przeszkód uniemożliwiających odebranie dziecka (np. ukrywanie dziecka) kurator sądowy informuje o tym prokuratora, który może wszcząć postępowanie w związku z przestępstwem określonym w treści art. 232 kodeksu karnego polegającym na wywieraniu przemocą lub groźbą wpływu na czynności urzędowe sądu.

Jeżeli takie zawiadomienie okaże się bezskuteczne, kurator kieruje do sądu opiekuńczego wniosek o zarządzenie w przedmiocie przymusowego doprowadzenia osoby zobowiązanej w celu złożenia przez nią oświadczenia o miejscu pobytu dziecka. Postępowanie wykonawcze może być podjęte na nowo na podstawie tego samego postanowienia o odebraniu dziecka, jeżeli zobowiązany w okresie trzech miesięcy od wydania postanowienia nie wydał dziecka.

Zobacz również: Pozbawienie władzy rodzicielskiej – czy od orzeczenia sądu można się odwołać?

Ustalenie miejsca pobytu dziecka

Rodzic bezprawnie pozbawiony kontaktu z dzieckiem może złożyć wniosek do sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu dziecka o ustalenie miejsca pobytu dziecka przy nim – o ile nie zapadło wcześniej orzeczenie o rozwodzie czy separacji między rodzicami, w którym już ustalono miejsce pobytu dziecka.

Działanie takie może mieć również charakter zapobiegawczy – w sytuacji, kiedy dziecko mieszka z jednym z rodziców, który nie respektuje zasady współdecydowania z drugim z rodziców o istotnych sprawach dziecka i w związku z tym istnieje zagrożenie polegające na niebezpieczeństwie uprowadzenia dziecka przez rodzica, u którego aktualnie zamieszkuje.

Składając wniosek o ustalenie miejsca pobytu dziecka, warto również rozważyć złożenie wniosku o zabezpieczenie miejsca pobytu na czas toczącej się sprawy.

Zobacz również: Ustalenie kontaktów z dzieckiem w sprawie rozwodowej

Egzekucja kontaktów z dzieckiem

Jeżeli rodzic mający prawo do kontaktów z dzieckiem został ich pozbawiony, ma prawo domagać się realizacji kontaktów z dzieckiem na drodze sądowej.

Jak wskazują bowiem orzeczenia Sądu Najwyższego:

Rodzicom przysługuje prawo do osobistej styczności z dzieckiem, jest ono ich prawem osobistym i niezależnym od władzy rodzicielskiej. Przysługuje rodzicom, mimo pozbawienia ich władzy rodzicielskiej, jej zawieszenia lub ograniczenia (SN w uchwale z dnia 26 września 1983 r., III CZP46/83 (OSNCP 1984, nr 4, poz.49).

Uniemożliwienie utrzymywania właściwego kontaktu osobistego pomiędzy rodzicem a dzieckiem narusza w zasadzie interes małoletniego i może stanowić przyczynę uzasadniającą zmianę prawomocnego postanowienia regulującego wykonywanie władzy rodzicielskiej ( SN postanowienie z dnia 30 sierpnia 1977 r., III CRN 204/77).

Pismo procesowe złożone w odpowiednim sądzie rejonowym lub okręgowym (w zależności od okoliczności), powinno – oprócz spełnienia wymogów formalnych - szczegółowo określać sposób zabezpieczenia poprzez wskazanie, że kontakt z dzieckiem będzie odbywać się np. w każdy trzeci weekend miesiąca, od piątku od godz.18.00 do niedzieli godz. 18.00 bez lub z udziałem drugiego rodzica.

Pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej

Zgodnie z art. 111 par. 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swoje obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być także orzeczone w stosunku do jednego z rodziców.

Porwanie dziecka przez jednego z rodziców bez wiedzy i woli drugiego rodzica uprawnionego do decydowania o istotnych sprawach dziecka jest przykładem drastycznego nadużycia władzy rodzicielskiej, uprawniającego do wnioskowania przez rodzica, którego pozbawiono kontaktu z dzieckiem o ograniczenie, a nawet pozbawienie władzy rodzicielskiej.

Tak też Sąd Najwyższy wypowiedział się w orzeczeniu z dnia 7 sierpnia 1982 r., VIKZP 18/82, OSNPG 1982, nr 10, poz. 137, że wywiezienie małoletniego dziecka za granicę przez jednego z rodziców posiadających pełnię władzy rodzicielskiej, które w konsekwencji oznacza pozbawienie małoletniego dziecka naturalnego środowiska rodzinnego i kontaktu z drugim z rodziców i zatrzymanie go na stałe w państwie wbrew woli drugiego z rodziców może na gruncie prawa rodzinnego stanowić podstawę do wydania przez sąd opiekuńczy orzeczenia o ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej rodzica, który dokonał uprowadzenia dziecka za granicę.

Sprawa o pozbawienie/ograniczenie władzy rodzicielskiej rozpoznawana jest w trybie nieprocesowym. Może ona zostać wszczęta na wniosek każdego z rodziców lub z urzędu. Właściwym do orzekania w sprawach w zakresu władzy rodzicielskiej jest sąd opiekuńczy – sąd rejonowy miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu. Jeżeli brak i tej podstawy – właściwy jest sąd rejonowy dla miasta stołecznego Warszawy.

Prewencja - wyrażenie zgody na wydanie dziecku paszportu

Jeżeli jeden z rodziców przewiduje możliwość wyjazdu dziecka za granicę z drugim z rodziców, w przypadku gdy konieczne jest posługiwanie się paszportem i gdzie istnieje zagrożenie uprowadzenia dziecka, może temu zapobiec podejmując odpowiednie kroki prawne. Chodzi tu zwłaszcza o sytuację, kiedy obydwoje rodzice mają pełnię władzy rodzicielskiej, bądź jeden z nich ma ją ograniczoną do  współdecydowania o istotnych sprawach dziecka.  Wówczas bowiem obydwoje muszą wyrazić zgodę na wyrobienie dziecku paszportu.

Rodzic żywiący obawy co do zasadności wykorzystania paszportu dziecka ma pełne prawo nie wyrazić zgody na jego wyrobienie, wówczas drugi rodzic ma prawo wystąpić do sądu opiekuńczego z wnioskiem o jego wyrobienie, co pozwoli na uzyskanie obiektywnego rozstrzygnięcia w postaci orzeczenia sądu.

Jeżeli jeden z rodziców jest całkowicie pozbawiony lub ograniczony we władzy rodzicielskiej, bez możliwości współdecydowania w kwestii wydania dziecku paszportu, wówczas rodzic posiadający władzę rodzicielską w nieograniczonym zakresie sam zdecyduje o wyrobieniu dziecku paszportu.

Zobacz również: Gdy rodzic sprzeciwia się wakacyjnemu wyjazdowi dziecka za granicę

Tekst pochodzi z poradnika Fundacji ITAKA "Kiedy rodzic porwał dziecko. Podstawowe informacje prawne", Warszawa 2012.